Chuqiyapu suyu

Chuqiyapu suyu
Chuqiyapu jach'a suyu
Departamento de La Paz

Tiwanaku, (Chuqiyapu suyu)

Saywitu

Wallqanqa

Unancha

.

Mama llaqta

Wuliwya

Tinkurachina siwikuna

20

85 (2009 watapi) ^[1]

Kantunkuna

~ 432

Simikuna

kastilla simi, aymara simi, qhichwa simi, waraniyi simi, takana simi

Runakuna

2.349.885 (ine 2001)
2.812.000 (2005)

Runa ñit'inakuy

- runa / km² (2001)

Hallka k'iti kanchar

133.985 km²

Hanaq kay

- m

Kamasqa wata

23 ñiqin qhulla puquy killapi 1826 watapi

UTC-4

Qhichwa simipi llika tiyanan

Aymara simipi llika tiyanan

Kastilla simipi llika tiyanan

prefecturalpz.gov.bo

Chuqiyapu suyupi pruwinsyakuna

|

Chuqiyapu suyu (aymara simipi: Chuqiyapu^[2] jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de La Paz) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Chuqiyapu llaqtam.

Allpa saywachi

Amachasqa suyukuna: Madidi mamallaqta parki - Qutapata mamallaqta parki - Apulupampa sallqa pacha suyu - Pilón Lajas kawsay pacha risirwa
Urqukuna: Chachakumani - Chakaltaya - Ch'iyar Juqhu - - Illampu - Illimani - Janq'u Uma - Kunturiri - Mururata - Sirk'i Qullu - Wayna P'utuqsi -
Quchakuna: Chilata qucha - Titiqaqa qucha
Mayukuna: Beni mayu - Challa suyu mayu - Esmeralda mayu - Heath mayu - Huchusuma mayu - Mayutata mayu - San Cristobal mayu - Surata mayu - Tiyupunti mayu - Untujawi mayu

Pulitika Rakiy

Chuqiyapu suyupiqa kanmi 20 pruwinsya, 75 munisipyu, 438 kantun.

Puruwinsiya	km²	Runakuna (2001) ^[3]	Uma llaqta	Runakuna (2001)
Abel Iturralde	42.815	11.828	Ixiamas	1.775
Antikuna	1.658	69.636	Pukarani	918
Bautista Saavedra	2.525	11.374	Charasani	501
Chinchay Yunka	1.720	23.681	Quruyqu	2.197
Eliodoro Camacho	2.080	57.877	Waychu	1.123
Franz Tamayo	15.900	18.386	Apulu	2.123
Gualberto Villaroel	1.935	15.722	Kurawara	292
Inkawi pruwinsya	5.410	95.906	Wiyacha	29.108
Inkisiwi	6.430	59.167	Inkisiwi	581
Jaruma	4.510	86.480	Sika Sika	3.831
José Manuel Pando	1.976	6.137	Machaqa	819
José Ramón Loayza	3.370	43.731	Luriway	434
Lariqaqa	8.110	68.063	Surata	2.217
Manqu Qhapaq	367	22.892	Qupaqhawana	4.161
Muñecas	4.965	25.132	Chuma	392
Pakaqi	10.584	49.183	Kuru Kuru	1.884
Pedro Domingo Murillo	4.705	1.484.328	Pallqa	894
Qarañawi	3.400	51.153	Qarañawi	12.083
Umasuyu	2.065	85.570	Jach'ak'achi	7.540
Urin Yunka	5.770	63.639	Chulumani	2.724
Llapan:	133.985 km²

Lista:Pulitika rakiy (Buliwya)

Runakuna

Chuqiyapu suyupiqa 2.812.000 runakunam kawsachkanku (2005).

Runa llaqtakuna

Suyupiqa aswanta Aymara runakunam tiyanku.

Runa llaqta	%
Qhichwa	7,8
Aymara	68,4
Waraniyi, Chikitus, Moxos	0,5
Mana indihina	22,5
Huk indihina runa llaqta	0,7

Pukyu: obd.descentralizacion.gov.bo

Huk indihina runa llaqtakuna:

Simikuna

Suyupiqa kastilla, aymara, qhichwa, waraniyi, takana simikunatam lliwmanta astawan rimanku. ^[4]

Simi	Suyu	Buliwya
Qhichwa simi	158.260	2.281.198
Aymara simi	1.181.593	1.525.321
Waraniyi simi	1.526	62.575
Huk indihina simi	4.446	49.432
Kastilla simi	1.973.708	6.821.626
Hawa simi	70.448	250.754
Indihina similla	257.242	960.491
Indihina simi kastilla simipas	1.027.999	2.739.407
Kastilla simi hawa simipas	946.650	4.115.751

Pruwinsyakunap sutinkuna

Abel Iturralde pruwinsya: Abel Iturralde, pulitiku
Franz Tamayo pruwinsya:
- kamasqa 23-I-1826 (mawk'a suti: Caupolicán (Bajo Caupolicánwan, kunan: Abel Iturralde pruwinsya)
- 20 -XII-1967: musuq suti: Franz Tamayo pruwinsya (Franz Tamayo, qillqaq)
Qarañawi pruwinsya: 16-XII, 1992-watakama Chinchay Yunka pruwinsyap rakiynin karqan
Pedro Domingo Murillo pruwinsya:
- mawk'a suti: Cercado;
- 17-X-1912: Pedro Domingo Murillo pruwinsya (Pedro Domingo Murillo, * Chuqiyapu, patriota)
Chinchay Yunka pruwinsyaqa Urin Yunka pruwinsyawan huk pruwinsya karqan: Yunka pruwinsya
- Yunka runakunamanta suti (huk runa llaqta)
- 12-I-1900: iskay rakiy, Chinchay Yunka pruwinsya Uralan Yunka pruwinsyapas (D.S. 1-VII-1899, José Manuel Pando, umalliq)
Bautista Saavedra pruwinsya: Bautista Saavedra, umalliq, qillqaq
Muñecas pruwinsya: Idelfonso de las Muñecas, (awqaq pusaq)
Lariqaqa pruwinsya: huk aymara simimanta suti: Llaricaxa runa, huk k'itipi kawsaq aymara runa llaqta
Manqu Qhapaq pruwinsya: Manqu Qhapaq
Umasuyu pruwinsya: Umasuyu runakuna
José Ramón Loayza pruwinsya: José Ramón Loayza, wamink'a, umalliq ranti
Gualberto Villarroel pruwinsya: Gualberto Villarroel, umalliq
- 31-XII, 1962 watakama: Aruma pruwinsyap rakiynin karqan.
Aruma pruwinsya: Jayamara runakuna pachapi k'itip sutin Sika Sika karqan.
Pakaqi pruwinsya: Runa llaqtamanta: Pacajaque (los hombres águila)
José Manuel Pando pruwinsya: José Manuel Pando, umalliq
Eliodoro Camacho pruwinsya: Eliodoro Camacho, wamink'a

Aswan hatun llaqtakuna

Chuqiyapu suyupi aswan hatun llaqtakuna ^[5]
Llaqta	Runakuna (2001)	Runakuna (~ 2009)	Llaqta	Runakuna (2001)	Runakuna (~ 2009)
Chuqiyapu	789.585	887.512	Q'imi	2.439	2.533
Altu llaqta	647.350	949.912	Qullqincha	2.352	2.906
Wiyacha	29.108	35.968	San Buenaventura	2.264	2.798
Qarañawi	12.083	18.781	Huchusuma	2.219	2.742
Achuqalla	10.369	12.813	Surata	2.217	2.464
Patakamaya	8.414	11.746	Quripata	2.205	2.295
Achakachi	7.540	10.091	Quruyqu	2.197	2.715
Qupaqhawana	4.161	5.162	Apulu	2.123	2.623
Qullqiri	4.004	4.040	Batallas	1.966	2.429
Wanay	3.890	4.043	Chima	1.936	2.098
Sika Sika	3.831	4.734	Qullana	1.936	2.293
Lawachaka (Lahuachaca)	2.986	3.534	Kuru Kuru	1.884	2.328
Palos Blancos	2.961	3.659	Irupana	1.882	2.326
Chulumani	2.724	3.406	Amariti (Amarete)	1.741	2.151
Tipuani	2.563	2.779	Ixiamas	1.733	2.141
Mapiri	2.561	2.823	Qala Qala (Cala Cala)	1.678	2.073

Karu puriy

Yachachiy

Suyupi paqarisqa

Apaykachana

Huchusuma llaqta, Ch'akimayu, Sinkata, Q'araqullu, Uru Uru
Kasani, Qhupaqhawana, Tikina, Warina, Altu llaqta
Chuqiyapu, Untuawi, Yulusa, Qarañawi, Sapichu, Kikiwiy, Yukumu, San Borja, Kimsantin llaqta.
Puente Villa, Chulumani, Irupana.
Yulusa, Quruyqu, Quripata, Willachaka (Puente Villa).
Qarañawi, Allquchi, Walliwiyan, Tiyupunti.
Jach'ak'achi, Surata.
Iskuma, Waychu llaqta.
Altu llaqta, Warina, Achakachi, Iskuma, Charasani, Apulu, Ixiamas, San Buenaventura

Kaypipas qhaway

Pukyukuna

↑ www.bolivia.com (kastilla simi)

↑ María Cristina Egido, Contacto de Lenguas en el Piedemonte Andino (Alto Perú, S. XVII), p. 105
Chuquiabo (Chuquiago, Chupiabo)
8 ...dixeron al padre, como viuian y estaban poblados a veras del Rio que baja de cotacaxas, que se junta con el que baja de chuquiago, y sus Yungas (Rel.1ª, frg. 12: 32).

9 ...en las juntas del Rio Chuquiabo con Veni habitan los Hucumas [...] al rio de Chupiabo llaman Vopy (Carta, frg. 842).
Chuquiavo/ Chuquiago era el nombre genérico que recibía la zona central del actual departamento de La Paz. Según A. de Alcedo (1786: s.v. Paz) sería, en principio, el nombre de la "hermosa llanura" sobre la que se fundó la ciudad de La Paz. Siguiendo los datos que ofrece D. Justiniano de la Rocha (2004: 717) este nombre procedería del topónimo aymará Chuquiapu, río cercano a La Paz por donde se desplazaban pepitas de oro y en sus arenas de la orilla se encontraba también oro; por ello lo denominaron “sembradío (yapu) "de oro" (choque o chuqui)

↑ www.ine.gov.bo

↑ obd.descentralizacion.gov.bo / Observatorio Bolivia Democrático (kastilla simi)

↑ world-gazetteer (hallch'asqa tiyaypi 2001-03-09)

www.ci-lapaz.gov.bo

Hawa t'inkikuna

Leonardo Nina Choque, El uso de plantas medicinales: Primeras experiencias de diversificación curricular en el distrito educativo Charazani-Curva, 2004 pdf (qhichwa simi (r. iii - r. xii), kastilla simi)

Punku p'anqa: Buliwya

	Chuqiyapu suyu
	Uma llaqta: Chuqiyapu
	Pruwinsyakuna: Abel Iturralde • Antikuna • Aruma • Bautista Saavedra • Chinchay Yunka • Eliodoro Camacho • Franz Tamayo • Gualberto Villarroel • Inkawi • Inkisiwi • José Manuel Pando • José Ramón Loayza • Lariqaqa • Manqu Qhapaq • Muñecas • Paqaqi • Pedro Domingo Murillo • Qarañawi • Umasuyu • Urin Yunka
	Munisipyukuna (uma llaqtakuna): Achakachi (Achakachi) •Achuqalla (Achuqalla) • Altu llaqta (Altu llaqta) • Ankuraymi (Ankuraymi) •Apulu (Apulu) • Asunta (Asunta) • Awqapata (Awqapata) • Ayata (Ayata) • Ayu Ayu (Ayu Ayu) • Batallas (Batallas) • Ch'ililaya (Ch'ililaya) • Chakarilla (Chakarilla) • Charasani (Charasani) • Charaña (Charaña) • Chulumani (Chulumani) • Chuma (Chuma) • Chuqiyapu (Chuqiyapu) • Huchusuma (Huchusuma) • Ichuqa (Ichuqa) • Inkisiwi (Inkisiwi) • Irupana (Irupana) • Isquma (Isquma) • Ixiamas (Ixiamas) • Jesús de Machaca (Jesús de Machaca) • K'ayruma (K'ayruma) • Kaqwata (Kaqwata) • Kiyawaya (Kiyawaya) • Kurawara (Kurawara) • Kuru Kuru (Kuru Kuru) • Kurwa (Kurwa) • Laqha (Laqha) • Likuma Pampa (Likuma) • Luriway (Luriway) • Malla (Malla) • Mapiri (Mapiri) • Miqapaka (Miqapaka) • Muqu Muqu (Muqu Muqu) • Pakaqi Nasaqara (Nasaqara) • Pallqa (Pallqa) • Papil Pampa (Papil Pampa) • Patakamaya (Patakamaya) • Pilichuku (Pilichuku) • Pukarani (Pukarani) • Q'alamarka (Q'alamarka) • Q'alaq'utu (Q'alaq'utu) • Q'aqyawiri (Q'aqyawiri) • Qarañawi (Qarañawi) • Q'imi (Q'imi) • Qallapa (Qallapa) • Qarapuku Chawaya (Qarapuku) • Qataqura (Qataqura) • Qullana (Qullana) • Qullqincha (Qullqincha) • Qullqiri (Qullqiri) • Qumanchi (Qumanchi) • Qumpaya (Qumpaya) • Qupaqhawana (Qupaqhawana) • Quripata (Quripata) • Quruyqu (Quruyqu) • San Andrés de Machaca (San Andrés de Machaca) • San Buenaventura (San Buenaventura) • San Pidru Tikina (San Pidru Tikina) • Santiago de Machaca (Machaqa) • Santiago Wata (Santiago Wata) • Sapahaqi (Sapahaqi) • Sika Sika (Sika Sika) • Surata (Surata) • Takakuma (Takakuma) • Taraqu (Taraqu) • Tipuani (Tipuani) • Titu Yupanki (Titu Yupanki) • Tiwanaku (Tiwanaku) • Tiyupunti (Tiyupunti) • Tumarapi (Tumarapi) • Umala (Umala) • Umanata (Umanata) • Waki (Waki) • Wanay (Wanay) • Warina (Warina) • Waychu (Waychu) • Wiyacha (Wiyacha) • Yaku (Yaku) • Yanakachi (Yanakachi) • Yuraqk'aspi (Yuraqk'aspi)
	Amachasqa sallqa suyukuna: Apulupampa sallqa pacha suyu • Madidi mamallaqta parki • Pilón Lajas kawsay pacha risirwa • Purani Churikimpaya • Qutapata mamallaqta parki
	Wallakuna: Apulupampa walla • Chuqiyapu walla • Kimsa Krus walla • Qhapaq Walla
	Urqukuna: Akhamani • Anallaqsi • Chachakumani • Chakaltaya • Chawpi Urqu • Ch'iyar Juqhu • Illampu • Illimani • Jach'a Waracha • Janq'u Uma • Kalwaryu urqu • Katantika • Kunturiri • Mururata • Qalsata • Q'asiri • Uchuy Allpamayu • Wayna P'utuqsi
	Quchakuna: Chalalan • Chilata • Ch'iyar Quta • Illampu chullunku qucha • Lichiquta • Milluni • Q'ululu • Santa Rusa • Such'i • Titiqaqa • Wiñaymarka
	Mayukuna: Beni • Heath • Huchusuma • Llika • Mayutata • Mercedes • Qaqa • Quijarro • Tampupata • Untujawi • Parawa • Secure • Tampupata • Tuychi • Vagantes • Yanamayu • Yata • Yuraqmayu
	Wat'akuna yaqa wat'akunapas: Chilliqa wat'a • Killawat'a • Qhuchiwat'a • Qupaqhawana yaqa wat'a • Suriki wat'a • Taraqu yaqa wat'a • Titiqaqa wat'a • Yampupata yaqa wat'a
	Runa llaqtakuna: Aphru-buliwiyanu • Araona • Aymara • Chiman runa • Kallawaya • Qhichwa • Takana
	Rimaykuna: aymara • kastilla • qhichwa • waraniyi
	Runakuna: José Ballivián • Manuel Isidoro Belzu • Tupaq Katari • Ismael Montes • Bartolina Sisa • José Manuel Pando
	Mawk'a llaqtakuna: Iskanwaya • Iwawi • Pachataka • Qhunqhu Wankani • Qulli Qulli chullpakuna • Sampaya • Wisk'achani
	Karu puriy: Killa Qhichwa • Quijarro phaqchakuna • San Félix phaqcha

	Suyukuna (Buliwya)
	Beni · Chuqichaka · Chuqiyapu · Pando · P'utuqsi · · Quchapampa · Santa Krus · Tarija · Uru Uru

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]