Wuliwya

Qullasuyu Estado Plurinacional de Bolivia, Qullasuyu Achka Kawsyallaqtayuq Mamallaqta
Wuliwyapa⠀wallqanqan	Wuliwyapa unanchan
Llaqta qayanqillqa	La Unión es la Fuerza
Llaqta taki	Buliwyap llaqta takin
Kamachiy
Kamachina laya	república parlamentaria (es)
Umalliq	Luis Arce
Umalliq ministru	Luis Arce
Parlamento	Buliwya Achka Nasyun Kamachi Quq Rimana Huñunakuy
Simikuna	Qhichwa simi, Aymara simi Kastilla simi Wak simikuna aswan
Uma llaqta	Chuqichaka
Allpa-saywachiy
Arya	1 098 581   km 2
Suyukuna	Beni suyu Chuqichaka suyu Quchapampa suyu Chuqiyapu suyu Uru Uru suyu Santa Krus suyu P'utuqsi suyu Tarija suyu Pando suyu aswan
Hatunnin llaqta	Santa Kurus
Hanaq-kay	Min. Parawayi mayu (90 m) Max. Sajama (6542 m)
Yaku	%
Pacha UTC	UTC−4 (es) America/La_Paz (es) America/Cochabamba (es)
Runa-kaqnin
Runap-sutin	Wuliwya-runa
Runakuna	11 051 600 (2017)   hab.
Density	10,06 hab./km2
5 860 919 (%53) 5 916 395 (%53.5)
Wiñaykawsay
Paqarisqan pacha	1825
Piruw-Qullasuyu Huñunakuy	1836-1839
Pasiphiku Maqanakuy	1879-1884
Ekonomiya
Sutichasqa RLR	37 508 642 112,88 $ (2017) 3 567 515 918,958 (2016)
RLR (RKK)	83 723 406 644 dólar internacional (es) (2017) 4 869 781 146 (2016)
Sutichasqa RLR per cápita	3393 $ (2017) 276 (2016)
RLR (RKK) per cápita	7575,682 dólar internacional (es) (2017) 333,353 (2016)
Llamkanaqkaq indisi	3 %
RPI	0,692 (2021)
Inflasyun	4 % (2016)
Llaqtaqullqi	boliviano (es)
Aswanraq
ISO tuyru	BO
Internet tuyru	.bo (es)
Karurimana tuyru	+591
Kaypi wankurisqa	Asociación Internacional de Fomento (es) Awya Yala Mama Llaqtakunap Tantanakuynin Banco Internacional de Reconstrucción y Fomento (es) Comunidad Andina Corporación Financiera Internacional (es) aswan

Wuliwiya saywitu

Wuliwya, Puliwya (Pulipya) icha Qullasuyu (Kastilla simipi: Bolivia) nisqaqa Urin Apya Yalapi mama llaqtam. Uma llaqtakuna Chuqichaka, Chuqiyapupas llaqtam . Puliwyap umalliqnin 2006 watamanta 2019 watakamam Evo Morales karqan. Kunanqa umalliq manam kachkanchu, chaywanpas, Luwis Allwirtu Arsi Qataqura umallinatam kamachichkan.

J'allpa saywachi

• Urqukuna: Illampu ( 6.421 m) - Illimani (6.439 m) - Sahama (6.542 m) - Aqutanku - Anquhuma - Kapurata - Chakaltaya - Chawpi Urqu - Wayna P'utuqsi - P'utuqsi urqu - Huriqi - Likankawur - Mururata - Parinaquta - Pumirapi - Sapaliri - Tuqurpuri - Huriqi - Wayaqi‎ - Lipis - Uturunku - Sayrikapur
• Quchakuna: Titiqaqa qucha, Uru-Uru qucha, Pukaqucha, Q'umirqucha, Yuraqqucha, Puwpu qucha, Chilata qucha, Quwiphasa kachi qucha, Uyuni kachi qucha, Suárez qucha , Suchi qucha, Kañapa qucha, Asnaq qucha
• Mayukuna: Amarumayu, Chuqiyapu mayu, Beni mayu, Hatun Sach'amayu, Huchusuma mayu, Wapay mayu, Mayutata, Mamuriy mayu, Pillkumayu, Kunturillu mayu, Arqi mayu
• Wat'akuna: Titiqaqa wat'a - Challwawat'a - Chilliqa wat'a - Killawat'a - Pansa wat'a - Qhuchiwat'a
• Amachasqa sallqa suyukuna: Puliwyapi amachasqa sallqa suyukuna - mamallaqta parkikuna risirwakunapas

Llaqta pusay Rak'iy

Wuliwiya suyupiqa hisq'un suyum, 112 puruwinsiya, 339 munisipyu.

Suyu	km²	Runakuna	Runakuna/km²	Uma llaqta
Wini	213.564	362.521	1,70	Kimsantin llaqta
Chuqichaka	51.524	531.522	10,32	Chuqichaka
Quchapampa	55.631	1.455.711	26,17	Quchapampa
Chuqiyapu	133.985	2.350.466	18,04	Chuqiyapu
Uru Uru	53.588	391.870	7,31	Uru Uru
Pando nisqa	63.827	52.525	0,82	Cobija
P'utuqsi	118.218	709.013	6,00	P'utuqsi
Santa Kurus	370.621	2.029.471	5,48	Santa Kurus
Tariha	37.623	391.226	10,40	Tariha
llapan	1.098.581	8.274.325	7,56	.

• Lista:Pulitika rakiy (Buliwya)

Kawpay

• Rimana huñunakuyninqa Buliwya Achka Nasyun Kamachi Quq Rimana Huñunakuymi.
• Wuliwyap Umalliqnin

Runakuna

2006 watapi Puliwya suyupi 9.627.269 runa kawsasqan (8,76 runa/km²).

Runa llaqtakuna

Puliwya suyupiqa achka runa llaqtam, inrihina ayllu llaqtam.

Tukuy Puliwya suyu runakunamanta 4.133.138 inrihina kanku (ine. 2001), paykunaqa 36 qutupi llaqtachakunku. Suyupi tukuy 4.141.187 mana inrihina kawsan.

Afroboliviano Araona Aymara Ayoreo Baure Kanichana Caripuna Caviña icha Cavineño Kayuwawa Chácobo Chapacura Chiman icha Tsiman Chikitus

Esse Ejja (Chama) Guarasugwe Guarayo Itunama Joaquiniano Lecos Kallawaya Machineri Marupa Moré Mosetén Muwima Moxos

Nawa Pacahuara Qhichwa Sirionó Takana Toba Turumuna Uru Chipaya, Uru Iruito Waraniyi Weenhayek Yaminawa Yuqui Yurakari

Pachan runakuna

Uyuni kachi qucha

Suyu	Llapan	Llaqta kiti	Chakrapura kiti
Beni	50.630	23.174	27.456
Chuqichaka	345.010	114.889	230.121
Quchapampa	999.963	446.960	553.003
Chuqiyapu	1.402.184	709.445	692.739
Uru Uru	238.829	106.269	132.560
Pando	6.039	2.895	3.144
P'utuqsi	572.592	134.518	438.074
Santa Kurus	447.955	276.559	171.396
Tarija	69.936	42.633	27.303
llapan	4.133.138	1.857.342	2.275.796

Uma runa llaqtakuna

• Qhichwa (1.558.277)
• Aymara (1.098.317)
• Chikitanu (184.288)
• Waraniyi (133.393)
• Moxos (76.073)
• Muwima (5.162)
• Warayu (9.863)
• Chiman (4.528)
• Takana (3.056)

Pukyu: Wigberto Rivero Pinto (2006) [1]

Halla runakuna

Suyu	Llapan	Llaqta kiti	Chakrapura kiti
Beni	311.891	225.978	85.913
Chuqichaka	186.512	103.237	83.275
Quchapampa	455.748	409.449	46.299
Chuqiyapu	948.282	842.701	105.581
Uru Uru	153.041	129.841	23.200
Pando	46.486	17.925	28.561
P'utuqsi	136.421	104.565	31.856
Santa Kurus	1.581.516	1.269.089	312.427
Tarija	321.290	205.103	116.187
llapan	4.141.187	3.307.888	833.299

• (Pukyu: www.ine.gov.bo, (2001))

Rimaykuna

Puliwya suyupiqa kastilla, qhichwa, aymara, waraniyi simikunatam lliwmanta astawan rimanku.

Simi	Rimaqkuna
Qhichwa simi	2.281.198
Aymara simi	1.525.321
Waraniyi simi	62.575
Huk pachan simi	49.432
Kastilla simi	6.821.626
Hawa simi	250.754
Pachan similla	960.491
Kastilla simi pachan simipas	2.739.407
Kastilla simi hawa simipas	4.115.751

Iñiy

• Kristiyanu iñiy
• Tawantinsuyu iñiy
• hukkunapas

Astawan hatun llaqtakuna

Puliwya suyupi aswan hatun llaqtakuna

Llaqta	Runakuna (2001)	Runakuna (~ 2009)	Llaqta	Runakuna (2001)	Runakuna (~ 2009)
Santa Krus	1.113.582	1.614.618	Wiyacha	29.108	35.968
Chuqiyapu	789.585	887.512	Villazón	28.045	34.787
Altu llaqta	647.350	949.912	Tikipaya	26.732	30.480
Quchapampa	516.683	616.943	Kamiri	26.505	33.216
Uru Uru	201.230	232.114	Panti llaqta (Bermejo)	26.059	32.992
Chuqichaka	193.876	295.455	Tupisa	21.707	24.842
Tarija	135.783	204.423	Kuwiha	20.820	43.813
P'utuqsi	132.966	164.600	Llallawa	20.065	18.340
Sakawa	92.581	105.105	San Inasyu	19.401	27.657
Montero	78.294	100.911	Warnes	17.872	26.888
Kimsantin llaqta (Trinidad)	75.987	94.348	San Borja	16.891	23.664
Killaqullu	74.980	85.224	Villamontes	16.113	23.732
Yakuywa	64.611	87.914	Qutuqa	15.181	22.842
Riberalta	64.511	88.059	Wanuni	15.106	17.172
Qullqapirwa	41.637	47.430	Punata	14.742	17.336
Wayaramirin	33.095	37.612	Yapakani	14.589	22.569

• • Sinru qillqa: Llaqtakuna (Buliwya)

Mama llaqta

Puliwyaqa 1825yuq watamantapacha chunka isqunniyuq hatun kamachi riqsin.

Akllanakuspa kamachinakuy 1982 watamanta

• Hernán Siles Zuazo (1982-1985)
• Víctor Paz Estenssoro (1985-1989)
• Jaime Paz Zamora (1989-1993)
• Gonzalo Sánchez de Lozada (1993-1997)
• Hugo Banzer Suárez (1997-2001)
• Jorge Quiroga Ramírez (2001-2002)
• Gonzalo Sánchez de Lozada (2002-2003)
• Carlos Mesa (2003-2005)
• Eduardo Rodríguez Veltzé (2005-2006)
• Evo Morales (2006 - 2010)

Iskay waranqa pichqayuq watapi qhapaq intiraymi killapi Evo Morales Susyalismuman Rikch'arimuy partidumanta Movimiento al Socialismo (MAS) nisqa, huk ñiqin umalliq inrihina Puliwya suyumanta, Puliwya suyu runakunamanta 54 % akllanasqa karqan. Iskay waranqa suqtayuq watapi, qhulla puquy killa iskay chunka iskayniyuq p'unchawmantam Buliwyap umalliqnin kachkan.

Raki pusanakuna

Suti (Kamaqkuna)

• Acción Democrática Nacionalista ADN (Hugo Banzer Suárez)
• Izquierda Unida IU
• Susyalismuman Rikch'arimuy MAS (Evo Morales)
• Movimiento Bolivia Libre MBL
• Movimiento de Izquierda Revolucionaria MIR (Jaime Paz Zamora)
• Movimiento Nacionalista Revolucionario MNR (Víctor Paz Estenssoro)
• Nueva Fuerza Republicana NFR (Manfred Reyes Villa)
• Partido Socialista de Bolivia PS (Marcelo Quiroga Santa Cruz)
• Poder Democrático Social PODEMOS (Jorge Quiroga Ramírez)
• Movimiento Sin Miedo MSM (Juan Del Granado Cosio)
• Falange Socialista Boliviana FSB (Oscar Unzaga de la Vega)

Pachakuti inrihina Rikch'arimuy (Movimiento Indígena Pachakuti (MIP)) nisqaqa huk buliwyanu partiduman rikch'akuq inrihina tantanakuymi, 2000 watapi Felipe Quispep kamarisqan.

Musiku

• Qhuya, allpa llamk'ay, challway, atukay

Karu puriy

Buliwya suyuqa ima munay rikukuyniyuq, imaymananiray kawsayniyuq, raymikunayuq, takikunayuq. Kay suyuqa hamuqkunapaq imaymana kawsaykunata kicharin. Kanqan: qaqa siqaykuna, mayupi wamp'upi tuytuykuna, puriykuna, pisqukuna, sallqa kawsay qhawaykunapas, q'uñi unu wayt'aykuna, ñawpa willakuykuna, wasichakuy, ñawpa wasichakuyninkuna qhawaykunapis.

Santa Krus suyupi tarikullantaq Noel Kempff Mercado mamallaqta parki. 2000 watapi UNESCO nisqa Tukuy runakunap qhapaq kaynin rimarirqan. Suqta llaqtaqa Santa Krus suyupi tukuy runakunap qhapaq kaynin kan, Misiones jesuíticas de Bolivia nisqa. Chuqiyapu suyupitaq Titiqaqa qucha Titiqaqa wat'a wan Killawat'a wan, hinaspa Tiwanaku kan. P'utuqsi suyupitaq askha sumaq quchakuna kachi quchakunapas (Uyuni kachi qucha, Pukaqucha, Q'umirqucha, Yuraqqucha, Uru-Uru qucha), hatun urqukuna (Aqutanku, Likankawur, Lipis, Uturunku) hinaspapis ch'in pacha tarikullantaq. Chuqichaka llaqtapitaq ima munay ñawpa wasikuna kan. Quchapampa suyutaq unay pacha mawk'a Inkallaqta llaqtayuq, askha sumaq quchakunapas.

Buliwya suyupi tarikuq kaqkuna:

Apulupampa sallqa pacha suyu Beni kawsay pacha risirwa Chuqiyapu Inka Wayq'u Hatun Chaku Qurani qucha Paqariy Inti Misiones jesuíticas de Bolivia

Madidi mamallaqta parki Rurrenabaque kit'i Sahama mamallaqta parki Samaypata pukara Tunari mamallaqta parki Tupisa Tariquía flora faunapas mama llaqta risirwa Wapumu qucha

• 
  Tiwanaku
• 
  Qupaqhawana, Titiqaqa qucha
• 
  Titiqaqa qucha
• 
  Sach'a Rumi, Siluli ch'in pachapi
• 
  Yunka suyu, Buliwya
• 
  Rimana huñunakuypa wasin, Chuqiyapu llaqtapi
• 
  Palacio de la Corte Suprema de Justicia, Chuqichaka llaqtapi
• 
  Siku takiqkuna, Buliwya
• 
  Suri Sicuri, (Chuqiyapu)
• 
  Uru Uru pukllay llaqtapi (2007 watapi)

Yachay tarpuy

Raymikuna

• Anata Andina, Pujllay
• Uru Uru pukllay

Tusuykuna

Caporales, Diablada, Cueca, Llamerada, Macheteros, Morenada, Saya, Suri Sikuri, Takirari, Tobas

Simi kapchiy

Qillqaqkuna:

Nataniel Aguirre Oscar Alfaro Alcides Arguedas Alcira Cardona Oscar Cerruto Adolfo Costa Du Rels Antonio Díaz Villamil Ricardo Jaimes Freyre Jesús Lara Franz Tamayo

Juan Claudio Lechín Asunta Limpias de Parada Carlos Medinaceli Jaime Mendoza Víctor Montoya Gabriel René Moreno María Josefa Mujia Fausto Reinaga Gustavo Navarro Gustavo Adolfo Otero

Natalia Palacios Jaime Saenz Pedro Shimose Gastón Suárez Franz Tamayo Juan Wallparrimachi Mayta Adela Zamudio Pigro Duran Ricardo Jaimes Freyreentre

Kapchiy

• Llimpiqkuna / Kapchqiqkuna: Melchor Pérez de Holguín, Marina Núñez del Prado

Taki kapchiy

• Qutukuna: Pukaj Wayra, Los Kjarkas, Wara, Khanata, Paja Brava, Savia Andina, Ruphay, Grupo Aymara
• Takiqkuna: Natividad Betty Veizaga Siles, payqa Pukaj Wayra qutumanta (1977); Luzmila Carpio, Emma Junaro
• Waqachinakuna: Siku, Qina, Tarka, Pinkuyllu, Charanku

Rikchakuna

• 
  Buliwya (NASA, 2002)
• 
  Tinku
• Suri Sicuri, Salzburgopi, Austriapi 2007
  Suri Sicuri, Salzburgopi, Austriapi 2007
• Suri Sicuri, Salzburgopi, Austriapi 2007
  Suri Sicuri, Salzburgopi, Austriapi 2007
• 
  Entrada del Virrey Arzobispo Morcillo en Potosí, Melchor Pérez de Holguín (Museo de América, Madrid)
• 
  Qhuya, P'utuqsi
• 
  Puliwya suyup runa chuntun (waranqakunapi), <- qhari - warmi ->
• 
  Puliwyapi runakuna, (1961-2003)
• 
  Qhichwa rimaq Takana runakuna Tuychi mayu patapi

Yachachiy

• Yachay sunturkuna:
  • Puliwyapi inrihina yachay sunturkuna
    • Yachay Suntur Casimiro Huanca (qhichwa simipi, Chimuripi)
    • Yachay Suntur Tupaq Katari (aymara simipi, Warisatapi)
    • Yachay Suntur Apiaguaki Tüpa (waraniyi simi, Kuruyukipi)

Llaqta taki

• Puliwyap llaqta takin

Kaypipas qhaway

• Antikuna
• Qullaw
• Simón Bolívar
• Yunka suyu

Hawa t'inkikuna

• kawsaywan culturawan quechua runaqta (kastilla simipi)
• Desarrollo del Milenio Nisqamanta Ruwaykuna, Desarrollo Human o Nisqaman Khusqachasqa (Kastilla simipi, Qhichwa simipi, Aymara simipi, Guarani simipi)
• Bolivia suyumanta Presidente Constitucional Eduardo Rodriguez Veltzé parlaynin, 9-VI-2005
• Agencia Española de Cooperación Internacional (AECI) en Bolivia

Punku p'anqa: Buliwya