Ir al contenido

Wuliwya

Wikipediamanta

Qullasuyu
Estado Plurinacional de Bolivia,
Qullasuyu Achka Kawsyallaqtayuq Mamallaqta
Qullasuyupa wallqanqan
Wuliwyapa⠀wallqanqan Edit the value on Wikidata
Qullasuyupa unancha
Wuliwyapa unanchan Edit the value on Wikidata
Edit the value on Wikidata
Wuliwya
Edit the value on Wikidata
Llaqta qayanqillqa La Unión es la Fuerza Edit the value on Wikidata
Llaqta taki Buliwyap llaqta takin
Kamachiy
Kamachina laya república parlamentaria (es) T'ikray Edit the value on Wikidata
Umalliq Luis Arce Edit the value on Wikidata
Umalliq ministru Luis Arce Edit the value on Wikidata
Parlamento Buliwya Achka Nasyun Kamachi Quq Rimana Huñunakuy Edit the value on Wikidata
Simikuna Qhichwa simi,
Aymara simi
Kastilla simi
Wak simikuna
aswan
Uma llaqta Chuqichaka
Allpa-saywachiy
Arya 1 098 581 Edit the value on Wikidata   km 2
Suyukuna Beni suyu
Chuqichaka suyu
Quchapampa suyu
Chuqiyapu suyu
Uru Uru suyu
Santa Krus suyu
P'utuqsi suyu
Tarija suyu
Pando suyu
aswan
Hatunnin llaqta Santa Kurus


Hanaq-kay Min. Parawayi mayu (90 m) Edit the value on Wikidata

Max. Sajama (6542 m) Edit the value on Wikidata

Yaku %
Pacha UTC UTC−4 (es) T'ikray
America/La_Paz (es) T'ikray
America/Cochabamba (es) T'ikray Edit the value on Wikidata
Runa-kaqnin
Runap-sutin Wuliwya-runa
Runakuna 11 051 600 (2017)   hab.
Density 10,06 hab./km2
Wiñaykawsay
Paqarisqan pacha 1825 Edit the value on Wikidata
Piruw-Qullasuyu Huñunakuy 1836-1839
Pasiphiku Maqanakuy 1879-1884
Ekonomiya
Sutichasqa RLR 37 508 642 112,88 $ (2017)
3 567 515 918,958 (2016)
RLR (RKK) 83 723 406 644 dólar internacional (es) T'ikray (2017)
4 869 781 146 (2016)
Sutichasqa RLR per cápita 3393 $ (2017)
276 (2016)
RLR (RKK) per cápita 7575,682 dólar internacional (es) T'ikray (2017)
333,353 (2016)
Llamkanaqkaq indisi 3 Edit the value on Wikidata%
RPI 0,692 (2021)
Inflasyun 4 % (2016)
Llaqtaqullqi boliviano (es) T'ikray
Aswanraq
ISO tuyru BO
Internet tuyru .bo (es) T'ikray
Karurimana tuyru +591
Kaypi wankurisqa Asociación Internacional de Fomento (es) T'ikray
Awya Yala Mama Llaqtakunap Tantanakuynin
Banco Internacional de Reconstrucción y Fomento (es) T'ikray
Comunidad Andina
Corporación Financiera Internacional (es) T'ikray
aswan
Wuliwiya saywitu

Wuliwya, Puliwya (Pulipya) icha Qullasuyu[1] (Kastilla simipi: Bolivia) nisqaqa Urin Apya Yalapi mama llaqtam. Uma llaqtakuna Chuqichaka Chuqiyapupas. Puliwyap umalliqnin 2006 watamanta 2019 watakamam Evo Morales karqan. Kunanqa umalliq manam kachkanchu, chaywanpas, Luwis Allwirtu Arsi Qataqura umallinatam kamachichkan.

J'allpa saywachi

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Llaqta pusay Rak'iy

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Wuliwiya suyupiqa hisq'un suyum, 112 puruwinsiya, 339 munisipyu.

Suyu km² Runakuna Runakuna/km² Uma llaqta
Wini 213.564 362.521 1,70 Kimsantin llaqta
Chuqichaka 51.524 531.522 10,32 Chuqichaka
Quchapampa 55.631 1.455.711 26,17 Quchapampa
Chuqiyapu 133.985 2.350.466 18,04 Chuqiyapu
Uru Uru 53.588 391.870 7,31 Uru Uru
Pando nisqa 63.827 52.525 0,82 Cobija
P'utuqsi 118.218 709.013 6,00 P'utuqsi
Santa Kurus 370.621 2.029.471 5,48 Santa Kurus
Tariha 37.623 391.226 10,40 Tariha
llapan 1.098.581 8.274.325 7,56 .

2006 watapi Puliwya suyupi 9.627.269 runa kawsasqan (8,76 runa/km²).

Runa llaqtakuna

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Puliwya suyupiqa achka runa llaqtam, inrihina ayllu llaqtam.

Tukuy Puliwya suyu runakunamanta 4.133.138 inrihina kanku (ine. 2001), paykunaqa 36 qutupi llaqtachakunku. Suyupi tukuy 4.141.187 mana inrihina kawsan.

Pachan runakuna

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Uyuni kachi qucha
Suyu Llapan Llaqta kiti Chakrapura kiti
Beni 50.630 23.174 27.456
Chuqichaka 345.010 114.889 230.121
Quchapampa 999.963 446.960 553.003
Chuqiyapu 1.402.184 709.445 692.739
Uru Uru 238.829 106.269 132.560
Pando 6.039 2.895 3.144
P'utuqsi 572.592 134.518 438.074
Santa Kurus 447.955 276.559 171.396
Tarija 69.936 42.633 27.303
llapan 4.133.138 1.857.342 2.275.796

Uma runa llaqtakuna

Pukyu: Wigberto Rivero Pinto (2006) [1]

Halla runakuna

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Suyu Llapan Llaqta kiti Chakrapura kiti
Beni 311.891 225.978 85.913
Chuqichaka 186.512 103.237 83.275
Quchapampa 455.748 409.449 46.299
Chuqiyapu 948.282 842.701 105.581
Uru Uru 153.041 129.841 23.200
Pando 46.486 17.925 28.561
P'utuqsi 136.421 104.565 31.856
Santa Kurus 1.581.516 1.269.089 312.427
Tarija 321.290 205.103 116.187
llapan 4.141.187 3.307.888 833.299
Qhapaq qillqasqa: Buliwyapi rimaykuna

Puliwya suyupiqa kastilla, qhichwa, aymara, waraniyi simikunatam lliwmanta astawan rimanku.[2]

Simi Rimaqkuna
Qhichwa simi 2.281.198
Aymara simi 1.525.321
Waraniyi simi 62.575
Huk pachan simi 49.432
Kastilla simi 6.821.626
Hawa simi 250.754
Pachan similla 960.491
Kastilla simi pachan simipas 2.739.407
Kastilla simi hawa simipas 4.115.751

Astawan hatun llaqtakuna

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Puliwya suyupi aswan hatun llaqtakuna[3]
Llaqta Runakuna
(2001)
Runakuna
(~ 2009)
Llaqta Runakuna
(2001)
Runakuna
(~ 2009)
Santa Krus 1.113.582 1.614.618 Wiyacha 29.108 35.968
Chuqiyapu 789.585 887.512 Villazón 28.045 34.787
Altu llaqta 647.350 949.912 Tikipaya 26.732 30.480
Quchapampa 516.683 616.943 Kamiri 26.505 33.216
Uru Uru 201.230 232.114 Panti llaqta (Bermejo) 26.059 32.992
Chuqichaka 193.876 295.455 Tupisa 21.707 24.842
Tarija 135.783 204.423 Kuwiha 20.820 43.813
P'utuqsi 132.966 164.600 Llallawa 20.065 18.340
Sakawa 92.581 105.105 San Inasyu 19.401 27.657
Montero 78.294 100.911 Warnes 17.872 26.888
Kimsantin llaqta (Trinidad) 75.987 94.348 San Borja 16.891 23.664
Killaqullu 74.980 85.224 Villamontes 16.113 23.732
Yakuywa 64.611 87.914 Qutuqa 15.181 22.842
Riberalta 64.511 88.059 Wanuni 15.106 17.172
Qullqapirwa 41.637 47.430 Punata 14.742 17.336
Wayaramirin 33.095 37.612 Yapakani 14.589 22.569

Puliwyaqa 1825yuq watamantapacha chunka isqunniyuq hatun kamachi riqsin.

Akllanakuspa kamachinakuy 1982 watamanta

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Iskay waranqa pichqayuq watapi qhapaq intiraymi killapi Evo Morales Susyalismuman Rikch'arimuy partidumanta Movimiento al Socialismo (MAS) nisqa, huk ñiqin umalliq inrihina Puliwya suyumanta, Puliwya suyu runakunamanta 54 % akllanasqa karqan. Iskay waranqa suqtayuq watapi, qhulla puquy killa iskay chunka iskayniyuq p'unchawmantam Buliwyap umalliqnin kachkan.

Raki pusanakuna

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Suti (Kamaqkuna)

Pachakuti inrihina Rikch'arimuy (Movimiento Indígena Pachakuti (MIP)) nisqaqa huk buliwyanu partiduman rikch'akuq inrihina tantanakuymi, 2000 watapi Felipe Quispep kamarisqan.

Saywakuna
Mama llaqta Pacha Mayu / Qucha Llapan
 Arhintina 471 302 773
 Parasil 750 2.673¹ 3.423
 Chirisuyu 830 20 850
Parawayi 691 50 741
Piruw 513 534² 1.047
Pacha 3.469
Mayu / Qucha 3.579
Llapan 6.834

1 = 95 km quchakuna
2 = 150 km Titiqaqa qucha.

Buliwya suyuqa ima munay rikukuyniyuq, imaymananiray kawsayniyuq, raymikunayuq, takikunayuq. Kay suyuqa hamuqkunapaq imaymana kawsaykunata kicharin. Kanqan: qaqa siqaykuna, mayupi wamp'upi tuytuykuna, puriykuna, pisqukuna, sallqa kawsay qhawaykunapas, q'uñi unu wayt'aykuna, ñawpa willakuykuna, wasichakuy, ñawpa wasichakuyninkuna qhawaykunapis.

Santa Krus suyupi tarikullantaq Noel Kempff Mercado mamallaqta parki. 2000 watapi UNESCO nisqa Tukuy runakunap qhapaq kaynin rimarirqan. Suqta llaqtaqa Santa Krus suyupi tukuy runakunap qhapaq kaynin kan, Misiones jesuíticas de Bolivia nisqa. Chuqiyapu suyupitaq Titiqaqa qucha Titiqaqa wat'a wan Killawat'a wan, hinaspa Tiwanaku kan. P'utuqsi suyupitaq askha sumaq quchakuna kachi quchakunapas (Uyuni kachi qucha, Pukaqucha, Q'umirqucha, Yuraqqucha, Uru-Uru qucha), hatun urqukuna (Aqutanku, Likankawur, Lipis, Uturunku) hinaspapis ch'in pacha tarikullantaq. Chuqichaka llaqtapitaq ima munay ñawpa wasikuna kan. Quchapampa suyutaq unay pacha mawk'a Inkallaqta llaqtayuq, askha sumaq quchakunapas.

Buliwya suyupi tarikuq kaqkuna:


Caporales, Diablada, Cueca, Llamerada, Macheteros, Morenada, Saya, Suri Sikuri, Takirari, Tobas

Qillqaqkuna:

Kaypipas qhaway

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
  1. Mana Tawantinsuyumanta qullasuyuñachu, Kay suyuqa kamakurqa chay Kiriwllu runakunaptin Kastilla runakuna icha ipiyra runakunamanta qhispichakusqankumanta.
  2. obd.descentralizacion.gov.bo / Observatorio Bolivia Democrático (kastilla simi)
  3. world-gazetteer (hallch'asqa tiyaypi 2001-03-09)

Hawa t'inkikuna

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]


 Qullasuyu
Uma Llaqta · Chuqichaka
Allpa saywachi: Llaqtakuna · Pulitika rakiy · Urqukuna · Quchakuna · Mayukuna · Wat'akuna · Amachasqa sallqa suyukuna
Buliwyapi rimaykuna · Buliwyap umalliqnin · Buliwyap llaqta takin · Punku p'anqa: Buliwya
Wallqanqa (Buliwya) Suyukuna (Buliwya) Unancha (Buliwya)
 Beni ·  Chuqichaka ·  Chuqiyapu ·  Pando ·  P'utuqsi · ·  Quchapampa ·  Santa Krus ·  Tarija ·  Uru Uru
Wallqanqa (Piruw) Buliwyapi amachasqa sallqa suyukuna Unancha (Buliwya)
Mamallaqta parkikuna: Amboró · Awarawi · Carrasco · Isiboro Secure · Iñao · Kaa Iya · Madidi · Noel Kempff Mercado · Qutapata · Sajama · San Matías · Tunari · Turu Turu · Utukis
Mamallaqta risirwakuna: Eduardo Abaroa · Manuripi-Heath Amarumayu · Tarikiya
Risirwakuna: Apulupampa · Beni · Palmar · Pilón Lajas · Sama urqukuna · Tukawaka · Ulla Ulla
Ramsar k'itikuna: Kunsipsyun qucha · Pantanal · Pukaqucha · Puwpu qucha · San José · Titiqaqa qucha · Uru-Uru qucha
Wallqanqa (Piruw) Buliwya suyupi runa llaqtakuna Unancha (Buliwya)
Antikuna, Qullaw: Aymara runa · Chipaya runa · Qhichwa runa · Uru runa
Amarumayu sach'a-sach'a suyu: Aphru-buliwiyanu · Araona · Ayoreo · Baure · Kanichana · Kawiña · Kayuwawa · Chaqubu · Chiman · Chikitus · Ese'eqha · Warasuqwe · Warayu · Itonama · Huwakinyanu · Leqos · Machineri · Maropa · Moré · Moseten · Mowima · Musu · Yura (Nawa) · Pakawara · Siryono · Takana · Toromona · Yaminawa · Yuki · Yurakari
Hatun Chaku: Tapiete runa · Waraniyi runa (Chiriwanu, Simba) · Weenhayek runa
Hukkuna indihina runa llaqtakuna: Qumlik
Mawk'a runa llaqtakuna: Inka
Urin Awya Yalapi mama llaqtam
 Arhintina ·  Parasil ·  Qullasuyu ·  Chirisuyu ·  Ikwayur ·  Kulunsuyu ·  Parawayi · Piruw ·  Surinam ·  Uruwayi ·  Wayana ·  Winisuyla · Ransis Wayana (  Ransiya ) · Malwina wat'akuna
"https://qu.wikipedia.org/w/index.php?title=Wuliwya&oldid=676213" p'anqamanta chaskisqa (Wikipedia, Qhichwa / Quechua)