Kichwa runa
Kichwa | |
---|---|
Kañari awaq | |
Mama llaqta | Ikwayur Kulunsuyu Piruw |
Tiyay | Ikwadurpi: Asway marka, Bolívar marka, Chimpurasu marka, Impapura marka, Kañar marka, Kutupaksi marka, Loja marka,Napu marka, Orellana marka, Pastasa marka, Pichincha marka, Sukumpiyu marka, Tunqurawra marka, Zamora Chinchipe marka. Piruwpi: Luritu suyu, Mayutata suyu, San Martin suyu |
Runakuna | 5.860.190 (2011) |
Simi | Kichwa simi, Kastilla simi |
Iñiy | Katuliku iñiy, Tawantinsuyu iñiy |
Kichwa runa (Kichwaruna) nisqakunaqa - Inka icha Inga nikuqpas - lliw Kichwa rimaq runakunam, Ikwadur, Kulumbya, Chincha Piruwpi kaq Qhichwa runam, ahinataq Puruhakuna, Kañarikuna hukkunapas.
Ikwadur mama llaqtapi kichwa runakunap tantanakuyninqa ECUARUNARI nisqam.
Kichwa runakunapak wiñay kawsaymanta
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Ikwadurpi, kichwa runakunaka ñawpak ashtawan waranka watakaman sapiyakurka. Tawka wiñay kawsay yachakkuna, Juan de Velascoshina yuyarkan, ashta watamanta, Inkakuna shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak Kitupi kawsarka, pay Ikwadurpa Antikunata kawarkan, Puruha llaktamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaktaman (Karchi markapi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, Inkakuna shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka kurakakuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka ayllu llaktakunata kawarkan[1]. Kipa, Inkakuna Tupak Yupankika Wayna Kapakkapash Ikwadurpi Antikunata kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna Tawantinsuyupi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, Francisco Pizarro pushakmi, 1533 watapi Atawalpa Inkata wanchirka. 1534 watapi, Kunkistadur Sebastián de Belalcázarka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta Ispañapakmi nirka. Chay kipa, 19 ñiqin pachakwataman, ashta kichwa runakunaka asindakunapi kawsarkakun, ashta llankakushun, shinapash mana kullkitapash, mana allpatapash charikurkan. 20 ñiqin pachakwatapi, hatun pushak Eloy Alfaro kichwa runakunapak hayñikunata kararkan, chay kipa, tawka runakunapak pushakkuna (shina Dolores Cacuango, Tránsito Amaguaña) hayñiman makakurka. Shinalla mushuk tantanakuykuna (shinalla ECUARUNARI), tukuchirirka, kashnalla kichwa runakunaka Iskay simipi iskay kawsaypi yachaykunata rurarka.
Musiku
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Kunan punchapi, ashta kichwa runakuna allpata llankakkunami kan. Kashna, tawka kichwa runakuna maki kapchiyta llankakkunami kan. Ashtawan kichwa runakunaka uchilla, mana sumak allpata charikun, shinalla kunan pachapi wakchalla kawsakun (2001 watapi, 87%)[2]. Shinapash Utawalu runakanaka, Sarakuru runakunakapash sumak maki kapchiykunata hatunkapa ruran. Paykunaka chay churanakunata, pachalinakunatapash Ikwadurpi karullaktapipash hatun. Shuktak kichwa runakunaka takikkunami kan.
Simi kawsaypash
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Kichwa runakuna kichwa simita riman. Kichwa simika ashta dialectokunata (shina Sachapa kichwa, Chimpurasupa kichwapash, Impapurapa kichwapash etc.) charin, chaymanta yachachikkunaka Kichwa Amawta Kamachikpi tantanakurirka, paykunaka Shukllachishka Kichwa rurarka. Kunan, Iskay simipi iskay kawsaypi yachay wasikunapi, Shukllachishka Kichwaka yachachishkami kan. Shinalla, ashtawan kichwa runakunaka kastilla simita riman. Ayllu llaktakunapi, tawka runakunaka runa simita kastilla simiwan chapun, chay rimaykunaka chapushka nishkami.
Kichwa runakunapa kawsayka llaktapi hatun sapikunata charin. Paykuna yuyan Pachamamaka ñuka wasimi kan, chaymanta payman mikunakunata karan. Shinalla kichwa runakunaka yuyan, Inti kunukta, achiktapash ñukanchikman karan. Chaymanta Inti raymipi tukuy watakunapi tushunami, takinamipash kan. Kichwa runapa kawsaypi, ruku runakuna ashta kuyashkami kan, paykunaka taytaka, mamaka nishkami kan.
Ikwadurpi Kichwa runa llaqtakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Ikwadurpi, kichwa runakuna Antikunapi, Amasuniyapipash kawsan. Amasuniya kichwa kunakuna mamallaktayuk kan. Paykuna Napu markapi, Pastasa markapi, Sukumpiyu markapi, Orellana markapipash kawsakun. Chay markakunapi, 80.000 kichwa runakuna kawsakun, CODENPE nin[3]. Amasuniya mamallaktapi, iskay runa llaktakuna tiyan, shuk runa llaktapi Napurunakunaka kawsakun, shuk runa llaktapipash Pastasa runakunaka kawsakun. Sarayaku shuk Amasuniya kichwa ayllullaktami kan.
Shuk kichwa runakuna Antikunapi kawsan. Antikunapi, tawka kichwa runa llaktakunaka tiyan :
Asway marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Kañari | Tumipampa kiti | Baños kitilli, Mullituru kitilli, Octavio Cordero kitilli, Quingeo kitilli, Santa Ana kitilli, Sidcay kitilli, Tarqui kitilli, Turi kitilli, El Valle kitilli |
Kañari | Walasiyu kiti | Walasiyu kitilli, Jadan kitilli, San Juan kitilli, Zhidmad kitilli |
Kañari | Nabón kiti | Nabón kitilli, El Progreso kitilli |
Kañari | Santa Isabel kiti | Santa Isabel kitilli |
Kañari | Siksik kiti | San Miguel de Jima kitilli, Ludo kitilli |
Kañari | Oña kiti | Susudel kitilli |
Bolívar marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Waranka | Waranta kiti | Gabriel I. Veintimilla kitilli, Facundo Vela kitilli, Wanuku kitilli, Salinas kitilli, Yakutu kitilli (San Simón), Simiátug kitilli, San Luis de Pambil kitilli |
Waranka | Chillanes kiti | Chillanes kitilli |
Waranka | Chimpu kiti | Ansakutu kitilli (Asunción kitilli) |
Waranka | Echeandía kiti | Echeandía kitilli |
Waranka | San Miguel kiti | San Pablo de Atenas kitilli |
Waranka | Kaluma kiti | Kaluma kitilli |
Chimpurasu marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Impapura marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Kañar marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Kutupaksi marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Loja marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Napu marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Orellana marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Pastasa marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Pastasa | Pastasa kiti | Puyu kitilli, Canelos kitilli, 10 de Agosto kitilli, Fátima kitilli, Montalvo kitilli, Corrientes mayu kitilli, Sarayaku kitilli, Tarqui kitilli, Teniente Hugo Ortiz kitilli, Veracruz kitilli |
Pastasa | Mera kiti | Mera kitilli, Madre Tierra kitilli |
Pastasa | Santa Clara kiti | Santa Clara kitilli |
Pastasa | Arajuno kiti | Arajuno kitilli, Kuraray kitilli |
Pichincha marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Sukumpiyu marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Napuruna | P'uchqu qucha kiti | Musuq Loja kitilli, El Eno kitilli, Pacayacu kitilli, Jambelí kitilli, Santa Cecilia kitilli |
Napuruna | Gonzalo Pizarro kiti | Gonzalo Pizarro kitilli |
Napuruna | Putumayu kiti | Puerto del Carmen kitilli, Palma Roja kitilli |
Napuruna | Shushufindi kiti | Limoncocha kitilli, Pañaqucha kitilli, San Roque kitilli |
Napuruna | Cascales kiti | El Dorado de Cascales kitilli, Santa Rosa de Sucumbíos kitilli |
Napuruna | Cuyabeno kiti | Cuyabeno kitilli, Tarapoa kitilli |
Tunqurawra marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Chibuleo | Ampatu kiti | Juan Benigno Vela kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Ampatu kiti | Quisapincha kitilli, Wachi Luritu kitilli, Ampatillu kitilli, Augusto N. Martínez kitilli, Constantino Fernández kitilli, Juan Benigno Vela kitilli, Pasa kitilli, Picaihua kitilli, Pilagüín kitilli, San Bartolomé kitilli, San Fernando kitilli, Santa Rosa kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Mocha kiti | Mocha kitilli, Pinguilí kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Patate kiti | Patate kitilli, El Triunfo kitilli, Los Andes kitilli, Sucres kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Pelileo kiti | Chiquicha kitilli, Rusaryu kitilli, García Moreno kitilli |
Salasaka | Pelileo kiti | García Moreno kitilli, Salasaka kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Píllaro kiti | San Andrés kitilli, San José de Poaló kitilli, San Miguelito kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Qiru kiti | Qiru kitilli, Rumipampa kitilli, Yanayaku kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Tisaleo kiti | Tisaleo kitilli |
Zamora Chinchipe marka
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- * Pukyu: [4]
Kulumbyapi Kichwa runa llaqtakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Inga (Inka)
Piruwpi Kichwa runa llaqtakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Llakwash (Lama runa)
- Napuruna
- Piruwanu Pastasa runa (Inka)
Indihina tantanakuykuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Iñi
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Pukyukuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- ↑ (es)ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA, Ikwadorpak Ministerio de Educación
- ↑ (es) Población indígena y afroecuatoriana en Ecuador: Diagnóstico sociodemográfico a partir del censo de 2001, p. 88
- ↑ Nacionalidad Kichwa Amazonia
- ↑ www.codenpe.gov.ec/ Kichwa runakunamanta (kastilla simipi)
- ↑ www.peruecologico.com.pe / Qhichwa Pastasa-Tigre (kastilla simipi)
- ↑ www.peruecologico.com.pe / Napuruna
- ↑ www.peruecologico.com.pe/ Quechua Lamista / Llakwash runakuna (kastilla simipi)
Hawa t'inkikuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Commons nisqapi suyukunata uyarinakunatapas tarinki kaymantam: Kichwa runa.
Ikwadurpi runa llaqtakuna | ||
---|---|---|
Indihina runa llaqtakuna: Achuar · A'i Kofán · Awá · Chachi · Épera · Kichwa runa · Sapara · Sekoya · Shiwiar · Shuwar · Siona · Tsa'chila · Waorani · | ||
Kichwa runa llaqtakuna: Chibuleo · Karanki · Kayampi · Kañari · Kichwa runa · Kitu Kara · Natabuela · Utawalu · Panzaleo · Puruha · Salasaka · Sarakuru · Tunkurawa Kichwa runa · Waranka · Amarumayu sach'a-sach'a suyup Kichwa runan: Napuruna · Pastasa runa | ||
Huk indihina runa llaqta: Manta-Wankawillka-Puna | ||