Ikwayur

Wikipediamanta
(Ikwadur-manta pusampusqa)
Chawpipacha nisqa Tiksimuyup sinrinmanta ñawirinaykipaq chaypi qhaway.

Ikwayur
República del Ecuador Edit the value on Wikidata
pa wallqanqan
Ikwayurpa⠀wallqanqan Edit the value on Wikidata
pa unancha
Ikwayurpa unanchan Edit the value on Wikidata
Edit the value on Wikidata
Ikwayur
Edit the value on Wikidata
Llaqta taki Ikwadurpa llaqta takin
Kamachiy
Kamachina laya Republika Edit the value on Wikidata
Umalliq Daniel Noboa (es) T'ikray Edit the value on Wikidata
Umalliq ministru Daniel Noboa (es) T'ikray Edit the value on Wikidata
Parlamento Asamblea Nacional de Ecuador (es) T'ikray Edit the value on Wikidata
Simikuna Qhichwa simi,
Kastilla simi
Wak shimikuna
aswan
Uma llaqta Kitu
Allpa-saywachiy
Arya 255 586,91 Edit the value on Wikidata   km 2
Suyukuna Asway marka
Bolívar marka
Kañar marka
Karchi marka
Chimpurasu marka
Kutupaksi marka
Kuri marka
culonas
Galápagos (qug) T'ikray
Wayas marka
aswan
Hatunnin llaqta Wayakil


Hanaq-kay Min. Pasiphiku mama qucha (0 m) Edit the value on Wikidata

Max. Chimpurasu (6263,47 m) Edit the value on Wikidata

Yaku %
Pacha UTC UTC-05:00 (es) T'ikray
UTC−6 (es) T'ikray
Pacific/Galapagos (en) T'ikray
America/Guayaquil (en) T'ikray Edit the value on Wikidata
Runa-kaqnin
Runap-sutin Ikwayur-runa
Runakuna 16 938 986 (2022)   hab.
Density 66,27 hab./km2
Wiñaykawsay
Paqarisqan pacha phiwriru 16, 1840 Edit the value on Wikidata
Ekonomiya
Sutichasqa RLR 103 056 619 000 $ (2017)
4 442 647 000 (2016)
RLR (RKK) 193 048 599 950 dólar internacional (es) T'ikray (2017)
7 984 016 196 (2016)
Sutichasqa RLR per cápita 6273 $ (2017)
174 (2016)
RLR (RKK) per cápita 11 612,045 dólar internacional (es) T'ikray (2017)
317,335 (2016)
Llamkanaqkaq indisi 5 Edit the value on Wikidata%
RPI 0,74 (2021)
Inflasyun 1,1 % (2016)
−2,3 (2015)
Llaqtaqullqi Amirikanu dollar, sucre ecuatoriano (es) T'ikray-wan peso ecuatoriano (es) T'ikray
Aswanraq
ISO tuyru EC
Internet tuyru .ec
Karurimana tuyru +593
Kaypi wankurisqa Asociación Internacional de Fomento (es) T'ikray
Awya Yala Mama Llaqtakunap Tantanakuynin
Banco Internacional de Reconstrucción y Fomento (es) T'ikray
Comunidad Andina
Corporación Financiera Internacional (es) T'ikray
aswan

Ikwayur icha Ikwathur (kastilla simipi: Ecuador, "Chawpipacha") nisqaqa Uralan Awya Yalapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Kitu llaqtam. Ikwayur Runaq Imayka 13.212.742 runakunam kawsachkanku (2006).

Allpa saywachi[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Yurakuna wiwakunapash[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Wiñay kawsay[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Ñawpa pachapi[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kunan pacha Ikwadur icha Chawpipacha nisqa suyupiqa, ancha ñawpa pacha achka runa llaqtakunas tiyarqan. Ahinataq Waltiwya (Valdivia) nisqa runakunas Manawi markapi Santa Elena markapipas kawsarqan, 3500 kñ - 1800 kñ watakunapi. Paykunaqa sumaq k'apra ruraqsi karqan. Awya Yalapiqa manas ñawpaq huktaq runakunachu k'aprakunata rurayta yacharqan.

Achka wiñay kawsay yachaqkuna Juan de Velasco yachaq hina yuyarqan, aslla watamanta, Inkakunap hamusqankama, huk mamallaqta hatun pusaq Kitupi kawsarqan, pay Chawpipachap Antinkunatas kamachirqan, Puruha runallaqtamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaqtaman (Karchi markapi). Chay hatun pusaqqa Shyri nisqas karqan. Kunanqa manam tukuy wiñay kawsay yachaqkunachu pay hina yuyan. Astawan yachaqkuna yuyan, Chawpipachapi, Inkakunap hamusqankama, manas huklla hatun pusaqchu tiyarqan, aswantaq achka kurakakunas tiyarqan, huk kurakaqa achka ayllu llaqtakunatas kamachirqan[1]. Qhipaqa Inkakuna Tupaq Inka Yupanki Wayna Qhapaqpas Chawpipachapi Antikunatas kamachirirqan, qhipa Chawpipacha Antikunap runankuna Tawantinsuyupi, Chinchaysuyu markapi kawsarqan. Kimsa chunka wata qhipa, Ispañulkunas hamurqan, Francisco Pizarro sutiyuq pusaqninqa 1533 watapi Atawallpa Inkatas wañuchirqan. 1534 watapiqa Kunkistadur Sebastián de Belalcázar Kitu llaqtatas hap'irqan, chay llaqta Ispañapaqmi nispa. Kunkistadurkunaqa hamurqaptinsi, Rumiñawi sutiyuq awqaq pusaqqa Kitu k'itipi tukuy wasikunatas ruphachirqan, Ispañulkuna ama tukuyta chaskinanpaq nispa, hinaspas quri imakunata khuyaylla rumikunatapas urqukunamansi apamurqan.

Kastilla Kamachiy pachapi[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

1534 watamanta 1822 watakama Kitu mamallaqtaqa ispañul sarushka llaqtas karqan. Chay watakunapiqa indihina runakuna anachatas llakikurqan. Ispañulkunaqa tukuy sumaq allpakunatas hap'irqan asindakunata ruranapaq. Chay asindakunapiqa kichwa runakuna sinchi-sinchilla ispañul, mistikunapaq llamk'aspas mana allin mikhunakunata chaskirqan. Misti asindadukunaqa indihinakunata anchatas maqarqan. Ispañulkunaqa hatun inlisyakunatas rurarqan, ahinataq Kitupi kaq Iglesia de la Compañia nisqata. Hinallataq achka runakuna astawan sumaq kapchiykunatas Kitupi rurakurqan. Chay runakunaqa Kitupi yachay wasi (escuela Quiteña) nisqas, paykunaqa Indihinakunap ispañulkunappas yawarniyuqsi, yuyayniyuqpas karqan.

Republika pachapi[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Ispaña Amirika Kacharikuna Awqanakuy nisqapi Antonio José de Sucre, Simón Bolívar sutiyuq awqaq pusaqkuna Ispañulkunawan maqanakurqaptin 1822 watamanta Ikwadur nisqa suyuqa Hatun Kulumbyaman kapuq markam karqan. 1830 watakunapi chay Hatun Kulumbya manaña tiyaptinsi Ikwadur huk musuq mamallaqtas tukurirqan. Juan José Flores Ikwadurpa huk ñiqin mamallaqta hatun pusaqsi tukurirqan. Hinaptinpas allpayuq mistikunaqa hinallataqsi indihinakunata maqarqan, sinchitas llamk'achisparaq. Astawantaqsi kichwa runakunaqa wasipunku nisqapi kawsarqan, mistikunapaq allpankunapi llamk'aspa, uchuylla allpayuq kaspa, chay uchuylla allpankunapi mikhuchikunanpaq llamk'aspa. Allpasapakunaqa, Kathuliku Inlisyapas tukuykunata kamachirqan. 1895 watapi Eloy Alfaro sutiyuq runas Ikwadurpa hatun pusaqnin tukurirqan, indihinakunata ñawpaq ñiqin yanapaqsi hatun pusaq kaspa.

1941 watapi Ikwadurqa Piruwwansi maqanakurqan. Chay maqanakuy qhipaqa Piruw mamallaqta Amarumayu sach'a-sach'a suyupi achka allpakunata Ikwadurmantas hapirqan. Chay qhipaqa iskay maqanakuyraqsi karqan, 1981 watapi, 1995 watapipas, hinaptinqa chay maqanakuykunamanta Ikwadurqa mana Piruwmantachu, Piruwtaq mana Ikwadurmantapas ima allpatapas hap'irqanchu. 1998 watapi Ikwadurpa Pirupapas umalliqninkunaqa rimanakurqan, kay hina ninakurqan, amaña maqanakuy kachunchu, nispa. Hinallataqsi Jamil Mahuad, Alberto Fujimori sutiyuq umalliqninkuna mamallaqtapura qasi kaytas ruranakurqan.

1990 watamanta CONAIE sutiyuq tantanakuy ECUARUNARI tantanakuypas achka runakunap hatariykunatas qayakurqan, chay hatariykunamanta 2000 watapi Jamil Mahuad sutiyuq hatun pusaq kamachiyninmanta lluqsinanmi karqan. 1996 watamantataq huk Pachakutik nisqa runakunap pulitiku tantanakuyninmi tiyan. 2003 watapi chay Pachakutik nisqaqa yanaparqan Lucio Gutiérrez sutiyuq hatun pushaqta akllanakuykunapi akllayta. Payqa 2005 watapi huk hatariymanta karu llaqtamanmi ayqirqan, chaymantataqmi Alfredo Palacio hatun pushaqmi tukurqan. 2007 watapitaq, kutinmanta 2009 watapipas, Ikwadur runakunaqa Rafael Correa sutiyuq runata hatun pushaqmanmi akllarqan. Payqa huk musuq Susyalismutam Ikwadurpi ruranata munan. Pachakutik nisqaqa payta ñawpaqta yanapaspanpas, kunantaq manañam arí ninakunchu.

Ikwadur mamallaqtap mamakamachiynin[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Ikwadur mamallaqtap mamakamachiyninqa 2008 watapim qillqasqam karqan. Chay mamakamachiyqa kaman, huk hatun pusaqmi tiyan, payqa Presidente de la República nisqam.[2]

Markakuna kitikunapas[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Qhapaq qillqasqa: Ikwadurpa markankuna
Qhapaq qillqasqa: Ikwadurpi kitikuna

Ikwadur mamallaqtapiqa iskay chunka tawayuq markam kachkan, sach'a-sach'akunapi suqta markam, Chalapi suqta markam, Antikunapitaq chunka hukniyuq marqam, Yawatisuyupitaq huklla markam kachkan. Sapa markapiqa achka kitikunam kachkan.

Ikwadurpa markankuna
Marka Runakuna (2001) Kichwa runakuna (2001) Hallka k'iti kanchar km² Uma llaqta Runakuna (2001)
1 Asway marka 599.546 7.060 8.639 Tumipampa 277.374
2 Bolívar marka 169.370 17.230 3.254 Waranta 20.742
3 Kañar marka 206.981 23.660 3.908 Asuwi 27.866
4 Karchi marka 152.939 335 3.699 Tulkan 47.359
5 Chimpurasu marka 403.632 116.205 5.287 Rispampa 124.807
6 Kutupaksi marka 349.540 45.879 6.569 Latakunka 51.689
7 Kuri marka 525.763 478 5.988 Machala 204.578
8 Esmeraldas marka 385.223 144 15.216 Esmeraldas 95.124
9 Yawatisuyu 18.640 372 8.010 Puerto Baquerizo Moreno 5.539 (2006 watapi)
10 Wayas marka 3.309.034 3.326 20.502,5 Wayakil 1.985.379
11 Impapura marka 344.044 55.220 4.599 Ibarra 108.535
12 Loja marka 404.835 6.738 11.027 Loja 118.532
13 Mayukuna marka 650.178 141 6.254 Babahoyo 76.869
14 Manawi marka 1.186.025 111 18.400 Portoviejo 171.847
15 Morona Santiago marka 115.412 332 25.690 Makas 13.602
16 Napu marka 79.139 33.377 13.271 Tena 16.669
17 Orellana marka 86.493 19.698 20.733 Puerto Francisco de Orellana 18.298
18 Pastasa marka 61.779 12.072 29.520 Puyu 24.432
19 Pichincha marka 2.388.817 22.125 12.938 Kitu 1.399.378
20 Santa Elena marka (++) . . . Santa Elena 27.351
21 Santo Domingo de los Tsáchilas marka (++) . . . Santo Domingo de los Colorados 322.080 (2007 watapi)
22 Sukumpiyu marka 128.995 6.722 8.330.6 Musuq Loja 34.106
23 Tunkurawra marka 441.034 34.003 3.333,6 Ampatu 154.095
24 Zamora Chinchipi marka 76.601 3.140 23.110,8 Zamora 10.355

(++) Kamasqa wata: 2007

Runakuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Qhapaq qillqasqa: Kichwa runa

Rimaykuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Qhapaq qillqasqa: Ikwadurpi rimaykuna

Iñiy[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Hatun llaqtakuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Rikchakuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Pukyukuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

  1. (es)ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA, Ikwadorpak Ministerio de Educación
  2. Ecuador llaktapak Mamakamachiy, 2008

Hawa t'inkikuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]


Wallqanqa (Ikwadur) Markakuna (Ikwadur) Unancha (Ikwadur)
 Asway ·  Bolívar ·  Chimpurasu ·  Esmeraldas ·  Impapura ·  Kañar ·  Karchi ·  Kuri ·  Kutupaksi · Loja ·  Manawi ·  Mayukuna ·  Morona Santiago ·  Napu ·  Orellana ·  Pastasa ·  Pichincha ·  Santa Elena ·  Tsachila ·  Sukumpiyu ·  Tunkurawa ·  Wayas ·  Yawatisuyu ·  Zamora Chinchipi
Urin Awya Yalapi mama llaqtam
 Arhintina ·  Parasil ·  Qullasuyu ·  Chirisuyu ·  Ikwayur ·  Kulunsuyu ·  Parawayi · Piruw ·  Surinam ·  Uruwayi ·  Wayana ·  Winisuyla · Ransis Wayana (  Ransiya ) · Malwina wat'akuna
"https://qu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ikwayur&oldid=670812" p'anqamanta chaskisqa (Wikipedia, Qhichwa / Quechua)