Qusqu suyu
(Qusqu Suyu-manta pusampusqa)
| ||
|---|---|---|
| ||
| Saywitu | Wallqanqa | |
 | ||
 | ||
| Unancha | ||
 | ||
| . | ||
| Mama llaqta |  Piruw
| |
| Tinkurachina siwikuna | 11º 13´19" S, 72º 59´52" y 73º 57´ 45" W | |
| Pruwinsyakuna | 13 | |
| Distritukuna | 108 | |
| Uma llaqta | Qusqu | |
| Simikuna | qhichwa simi, kastilla simi | |
| Runakuna | 1.216.168 (2007 watapi) | |
| Runa ñit'inakuy | 16,79 runa / km² | |
| Hallka k'iti kanchar | 72.104,41 km² | |
| Hanaq kay | 6.372 m (Awsanqati (max.) | |
| Kamasqa wata | 18 ñiqin ayriway killapi 1822 watapi | |
| Kamachiq runa | Jean Paul Benavente García (2019–2022) | |
| Karu rimay yupay | +84 | |
| Pacha suyu | UTC-5 | |
| Qhichwa simipi llika tiyanan | ||
| Kastilla simipi llika tiyanan | regioncusco.gob.pe | |
| Qusqu suyup wamaninkuna | ||
| ||
Qusqu suyu (aymara simipi: Qusqu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento del Cusco) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Qusqu llaqtam.
Wiñay kawsay
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Kamasqa 18 ñiqin ayriway killapi 1822 watapi.
Allpa saywachi
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
- Amachasqa suyukuna: Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu - Manu mamallaqta parki - Utishi mamallaqta parki - Machiqinqa ayllu llaqta risirwa - Megantoni mamallaqta willkachasqa
- Q'asakuna: Chimpuya (5.150 m) (Qanchi) - Walla-Walla (4.280 m) (Qispiqanchi) - Waylla Apachita (4.700 m) (Chumpiwillka) - Raya q'asa (4.313 m) (K'anas) - Yuraqq'asa (4.300 m), Sirapata (3.250 m)
- Mayu punkukuna: Mayniki, Timpya (500 m) (Killapampa pruwinsyapi).
Hatun urqukuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
| Urqu | Hanaq kay | Walla | Pruwinsya | Distritu |
|---|---|---|---|---|
| Awsanqati | 6.372 m | Willkanuta | Qispiqanchi Qanchi |
Uqunqati Pitumarka |
| Sallqantay | 6.271 m | Willkapampa | Urupampa Urupampa Killapampa Anta |
Machu Pikchu Ullantaytampu Santa Teresa Limatampu |
| Qullpa Ananta | 6.110 m | Willkanuta | Qispiqanchi | Uqunqati |
| Chumpi urqu | 6.106 m | Willkanuta | Qispiqanchi Qispiqanchi Qanchi |
Uqunqati Markapata Pitumarka |
| Alqamarinayuq | 6.102 m | Willkanuta | Qispiqanchi | Uqunqati |
| Hatun Uma | 6.093 m | Willkanuta | Qispiqanchi Qanchi |
Uqunqati Pitumarka |
| Amruqa | 6.049 | Willkanuta | Qispiqanchi Qanchi |
Markapata Pitumarka |
| Saksarayuq | 5.996 | Willkapampa | Killapampa | Santa Teresa |
| Willka Wiqi | 5.682 m | Willkapampa | Killapampa Urupampa |
Wayupata Ullantaytampu |
Hatun mayukuna purimuq mayukunawan
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Pukyu: CTAR CUSCO - GRPPDI
Hatun quchakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
| Qucha | Pruwinsya | Distritu | Hanaq kay | km² |
|---|---|---|---|---|
| Siwinaqucha | Qanchi | Chiqakupi | 4.865 m | 265.40 |
| Pumaqanchi | Aqumayu | Pumaqanchi | 3.660 m | 276,70 |
| Lankilayu | K'anas | Lanki | 3.960 m | 477,70 |
| Asnaqucha | Aqumayu | Musuqllaqta | 3.760 m | 33,00 |
| Pampamarka qucha | K'anas | Pampamarka | 3.800 m | 76.50 |
| Lukri qucha | Qispiqanchi | Lukri | 3.170 m | |
| Wakarpay | Qispiqanchi | Lukri | 3.170 m | |
| Urqus qucha | Qispiqanchi | Urqus | 3.180 m | |
| Waypu qucha | Urupampa | Chinchiru | ||
| Piuray qucha | Urupampa | Chinchiru | ||
| Aqupiya qucha | Aqumayu |
Yurakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Runtuma yura rikch'aq ayllu (familia Cyperaceae)
- Qiwuña Polylepis incana
- Sawsi: Salix babylonica
- Typha angustifolia
Uywakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Qusqu suyupiqa kay pisqukunam [1] kawsanku:
- Muyusiki Actitis macularius
- Ch'anka Agelaius thilius
- Anairetes alpinus
- Waychu Anairetes flavirostris
- Puka patu Anas cyanoptera
- Asthenes ottonis
- Sutru, Qucha patu, Ch'ipta patu, Ithapatu Anas flavirostris
- Puna pili, Llaksa Anas puna
- Hatun waqar Ardea alba
- Anka ch'usiq Buteo poecilochrous
- Cinclodes aricomae
- Awaylla waman Circus cinereus
- Hakachu, Hak'akllu Colaptes rupicola
- Siwar q'inti Colibri coruscans
- Yuraq waqar Egretta thula
- Hatun k'illichu, Mamani Falco femoralis
- K'illichu Falco sparverius
- Chuqa: Suk'a Fulica ardesiaca
- Tiki Gallinula chloropus
- Anka Geranoaetus melanoleucus
- Q'illwa, Q'iwlla Larus serranus
- Leptasthenura xenothorax
- Kullkitu Metriopelia ceciliae
- Waqwa, Mayu sunsu, Waq-waq Nycticorax nycticorax
- Inchu wasqar q'inti Oreonympha nobilis
- Q'inti Oreotrochilus estella
- Q'upu Oxyura ferruginea
- Kukuli wampa Patagioenas fasciata
- Wasqar q'inti Patagona gigas
- Wampa Patagioenas maculosa
- Allqamari, Qhiqinqa, Quriqinqi Phalcoboenus megalopterus
- Maraq-maraq, Yanawiku Plegades ridgwayi
- Uywantullu, Yakuq uywantullu Podiceps occipitalis
- Poospiza caesar
- Chulla uywampullu Rollandia rolland
- Tunki Rupicola peruviana
- Uchumpila Tachuris rubigastra
- Pikikuy Tringa flavipes
- Tiwtinku Tringa melanoleuca
- Ch'iqullu Troglodytes aedon
- Liqiliqi, Liq'ichu, Liqli Vanellus resplendes
- Waylla urpi Zenaida auriculata
Pulitika Rakiy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Chunka kimsayuq pruwinsyanmi kan.
| Pruwinsya | Runakuna (2007) [2] | Uma llaqta |
|---|---|---|
| Anta | 54.828 | Anta |
| Aqumayu | 27.357 | Aqumayu |
| Chumpiwillka | 75.585 | Santu Tumas |
| K'anas | 38.293 | Yanawqa |
| Khallka | 65.407 | Khallka |
| Kiskachay | 62.698 | Yawri |
| Killapampa | 166.833 | Killapampa |
| Paruru | 30.939 | Paruru |
| Pawqartampu | 45.877 | Pawqartampu |
| Qanchi | 96.937 | Sikuwani |
| Qispiqanchi | 82.173 | Urqus |
| Qusqu | 367.791 | Qusqu |
| Urupampa | 56.685 | Urupampa |
Runakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Qusqu suyupiqa Amarakaeri, Ashaninka, Machiqinqa, Piru runa, Qhichwa runakunam tiyanku.
Simikuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Qusqu suyupiqa aswanta runasimitam, kastilla simitam rimanku.[3]
| Simi | Rimaqkuna 2004 (%) | Rimaqkuna 2009 (%) |
|---|---|---|
| Qhichwa simi | 54,5 | 54,3 |
| Indihina simi /1 | 4,1 | 0,2 |
| Kastilla simi | 41,1 | 45,2 |
| Hukkuna /2 | 0,3 | 0,3 |
/1 aymara simi huk indihina simipas
/2 inlish simi, purtuyis simi, huk hawa simi, ruqt'u runakuna
Qusqu suyupiqa Qusqu-Qullaw runasimitam rimanku.
| Pruwinsya | Kastilla simita rimaqkuna /1 | % | Indihina simita rimaqkuna /1, /2 | % |
|---|---|---|---|---|
| Anta | 13,972 | 28.2 | 35,442 | 71.5 |
| Aqumayu | 2,813 | 11.7 | 21,140 | 88.1 |
| Chumpiwillka | 5,377 | 8.1 | 60,690 | 91.7 |
| K'anas | 2,563 | 7.6 | 31,154 | 92.3 |
| Khallka | 16,925 | 29.0 | 41,285 | 70.7 |
| Kiskachay | 16,457 | 29.5 | 39,248 | 70.4 |
| Killapampa | 75,657 | 51.1 | 72,004 | 48.6 |
| Paruru | 1,965 | 7.2 | 25,378 | 92.7 |
| Pawqartampu | 5,185 | 13.2 | 34,060 | 86.6 |
| Qanchi | 34,765 | 39.9 | 52,288 | 60.0 |
| Qispiqanchi | 17,242 | 23.9 | 54,820 | 76.0 |
| Qusqu | 269,619 | 80.3 | 64,355 | 19.2 |
| Urupampa | 23,379 | 45.7 | 26,908 | 52.6 |
| Llapan | 485,919 | 46.3 | 558,772 | 53.3 |
/1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata
/2 Indihina simi: qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk indihina simi (mana hawa simi)
Pukyu:[4]
Karu puriy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Huk karu purinakuna, karu purina mawk'a wasichasqakuna :
- Aqumayu pruwinsyapi :
- Tawa quchakuna (Qusqu: 107 km): Pumaqanchi qucha, Aqupiya qucha, Asnaqucha, Pampamarka qucha (Qusqu:
- Anta pruwinsyapi:
- Khallka pruwinsyapi:
- Khallka llaqta (Qusqu: 50 km); Huch'uy Qusqu raqaykuna; Machakancha armakuna; Minasmuqu; urqukuna: Pitusiray, Sawasiray.
- P'isaq llaqta; Willka qhichwa; qhuta; intiwatana; pata patakuna
- K'anaspi:
- Qiswa chaka (Qusqu: 143 km) (Q'iwi distritupi)
- Qanchipi:
- Chumpiwillkapi:
- Qusqu pruwinsyapi:
- Qusqu: Plaza de Armas
- Qusqupi inlisyakuna:
- Qusqu katidral
- Compañía de Jesús inlisya (1571 watamanta, Plaza de Armas)
- San Blas inlisya
- La Merced inlisya kunwintupas (1657 watamanta, Calle Mantas)
- Santa Catalina inlisya kunwintupas (1605 watamanta, Calle Santa Catalina Angosta)
- San Francisco inlisya kunwintupas (1645 watamanta, Plaza San Francisco)
- San Pedro inlisya (1668 watamanta)
- Santa Clara inlisya munastiryupas (1558 watamanta, Alameda de Santa Clara)
- Qurikancha / Santo Domingo inlisya kunwintupas
- Tampumach'ay (Qusqu: 9 km )
- Puka Pukara (Qusqu: 7 km)
- Q'inqu (Qusqu llaqta: 6 km karum)
- Saksaywaman (Qusqu: 6 km )
- Kiskachaypi:
- Killapampa pruwinsyapi:
- Killapampa (Qusqu: 230 km)
- Chuqik'iraw ( (Qusqu: 90 km, Awankay: 123 km, Cachora: 30 km), (Awankay pruwinsyapi), Inka llaqta
- Q'inqu
- Paruru pruwinsyapi:
- Pawqartampu pruwinsyapi: - (Pawqartampu)
- Kimsatawa / Kimsa Krus / Kimsa chakana (Tres Cruzes) (Qusqu: 109 km) Manu mamallaqta parkipi qhawana
- Qispiqanchipi: - (Urqus)
- Urupisa (Qusqu: 24 km
- Pikillaqta (Qusqu: 38 km)
- Rumiqullqa
- Antawaylla (Qusqu: 45 km); 1580 watamanta inlisya;
- Tipun (Qusqu: 25 km), 3.316 m; Intiwatana Pukutuyuj, Pukara, Muqu Krus, Pitupukyu ayamarka, Hatun Wayq'u.
- Urupampa pruwinsyapi:
- Machu Pikchu
- Willka Qhichwa
- Urupampa llaqta (Qusqu: 78 km)
- Chinchiru llaqta (Qusqu: 28 km); Chinchirup mawk'a wasichasqankuna; inlisya; raqaykuna;Quchakuna: Waypu qucha, Piwray qucha; Urqukuna: Sallqantay, Waqaywillka, Pumasillu, Chichun
- Llaqtapata (Qusqu: 50 km; Machu Pikchu: 4 km)
- Maras llaqta (Qusqu: 48 km); Maraspa kachi-kachin (Maras: 10 km);
- Muray (Qusqu: 53 km; Maras: 9 km)
- Yukayllaqta (Qusqu: 78 km)
- Ullantaytampu (Qusqu: 97 km)
- Chinchiru (mawk'a llaqta)
Raymikuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
- Inti Raymi
- Apu Tayta Chuqikillka, Hatun Piruw mamasuyup Kawsaynin (2008 watamanta))
- Simana Santa
- Quyllur Rit'i
- Santurantikuy
Tusuy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Mallkiruna, Mamala, Kiska Qipi, Usha Qasu, Uqatarpu, Qillupisqu, Pawqartampu, Tarpu, Sunturpawqar, Kumillu, Albazu / Negrillo, Sargentu / Wiphala, Ukuku, Chhallalla Phallchay, Warmipusay, Yunkay
Yachachiy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Wawa wasikuna: 2.008
- Huch'uy yachay wasikuna: 1.743
- Chawpi yachay wasikuna: 399
- Yachay sunturkuna:
Suyupi paqarisqa
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
- Bernardo Tambohuacso (*1756, Pisaq)
- Andrés Alencastre Gutiérrez (Killku Warak'a), qillqaq
- Washington Delgado, qillqaq
- Inka Garcilaso de la Vega, qillqaq
- Ch'aska Anka Ninawaman
Musiku
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Apaykachana
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Kaypipas qhaway
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Willay pukyukuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- ↑ Sinru qillqa: Wakarpay quchapi pisqukuna (Qhichwa simipi, inlish simipi, kastilla simipi, latin simipi)
- ↑ www.inei.gob.pe
- ↑ www1.inei.gob.pe (kastilla simi)
- ↑ www.inei.gob.pe/ (2007)
Hawa t'inkikuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Saywitu: Qusqu suyu
- Yachakuqkunapa Simi Qullqa - Qusqu Qullaw Qhichwa Simipi (Liwru online pdf)
- Chuqikillka Apu Taytanchispa Uyankuna (pdf)
- bvirtual.proeibandes.org / Huchuy runakunaq imayna uywaynin (Roccoto llaqta, Paruru pruwinsya, Qusqu suyu) (qhichwa simi, kastilla simi)
- Nereo Hancco Mamani (qhichwa yachachiq): Irqikunap qhichwa simi kastilla simi ima Qhiwar ayllupi rimasqankumanta
Churupampa – Piluta hayt'aq warmikuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Churubamba – Pelota qaytaq warmikuna (Tiliwisyun Alimanya 27-5-2006)
- Fulbito à Churubamba/ Fotokuna
- Las campeonas de los Andes
.svg){kind=small}
|
Suyukuna (Piruw) |
|
|---|---|---|
| Amarumayu · Anqash · Apurimaq · Ariqipa · Ayakuchu · Ika · Kashamarka · Lampalliqi · Lima · Luritu · Mayutata · Muqiwa · Pasqu · Piwra · Punu · Qispi Kay · Qusqu · San Martín · Sunin · Taqna · Tumpis · Ukayali · Wankawillka · Wanuku |