Urin Qichwa
(Uralan Qhichwa-manta pusampusqa)
| Qhichwa simi (Urin runasimi) | ||
|---|---|---|
| Kaypi rimasqa: | urin Piruw, Buliwya, chinchay Arhintina | |
| Suyukuna: | {{{zona}}} | |
| Rimaqkuna:
• Mama rimay: |
5.660.000 (2017)
• mana riqsisqa | |
| Ñiqi: | {{{rank}}} | |
| Rimaykunap ayllun: | Qhichwa Wamp'uy rimay | |
| Tukri simi: | ||
| Kay mama llaqtakunapi: | Piruw, Wuliwya | |
| Kaypa kamachisqan: | Manam kamachisqachu | |
| Tuyrukuna | ||
| ISO 639-1 | qu | |
| ISO 639-2 | que | |
| ISO 639-3 | que | |
| SIL | Llapa k'iti rimayqa kikin tuyruyuqmi: cqu – Chili quh – Urin Buliwya qul – Chincha Buliwya qus – Santiago del Estero quy – Ayakuchu-Chanka quz – Qusqu qve – Anti Apurimaq qxp – Punu qxu – Ariqipa | |
 Maypim Urin runasimita rimachkanku
| ||
| ||
Urin Qhichwa nisqaqa urin Piruwpi, Buliwyapipas, Jujuypipas Qhichwa simipaq allin qillqayninmi.
Chay allin qillqaytaqa tayta Rodolfo Cerrón Palominom kamaspa, 1994 watapi urin qhichwa simipaq qhichwa - kastilla simi taqitas uyaycharqan. Chay Chanka Qusqu Qullaw allin qillqaytaqa Piruwpa urinpi, Wuliwyapipas llamk'achinchik, chay hinataq wikipidiyapi. Arhintinap runasiminpaq chay hinallataqmi allin kanman.
Lliw k'iti rimaykunamanta aswan ñawpaq t'uqyaykuna hinam qillqanchik, ahinataq:
| Ayakuchupi | Qusqupi | Wuliwyapi | Allin qillqay |
|---|---|---|---|
| [upjaj] | [uhjaj] | [uxjaj] | upyay |
| [utχa] | [usqʰa] | [ushqʰa] | utqha |
| [ʎamkaj] | [ʎaŋkʼaj] | [ʎaŋkʼaj] | llamk'ay |
| [ɲuχaŋchik] | [noqaŋchis] | [noqaŋcheχ] | ñuqanchik |
| [-ʧka-] | [-ʃa-] | [-sa-] | -chka- |
| [punʧaw] | [pʼunʧaj] | [pʼunʧaj] | p'unchaw |
Ñawinchana
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Rodolfo Cerrón Palomino: Quechua sureño, diccionario unificado quechua-castellano, castellano-quechua. Biblioteca Nacional del Perú, Lima 1994.
- Óscar Chávez Gonzales: Urin Qichwa. Siminchik allin qillqanapaq: chankakunapaq qullawkunapaqwan. Editorial Textos, Lima 2017. 72 pp., ISBN 9786124686832
- César Itier: Diccionario Quechua Sureño - Castellano. Editorial Commentarios, Lima 2017. Número de páginas: 303 pp, 3900 simikuna, ISBN 9789972947094
- Alfredo Torero: Los dialectos quechuas. Anales Científicos de la Universidad Agraria, 2, pp. 446–478. Lima, 1964.
- Alfredo Torero: La familia lingüística quechua. En: Pottier, Bernard (ed.) América Latina en sus lenguas indígenas. Caracas; Monte Avila Editores, C.A. pp. 61-92., 1983.
Simikuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Kaypim wakillan Apulu qhichwa siminpa siminkunaqa wak runasimi k'iti rimaykunap siminwan:
| Urin runasimi | Apulu qhichwa simi | Ayakuchu Chanka runasimi | Qusqu-Qullaw runasimi | Qullasuyu qhichwa simi |
|---|---|---|---|---|
| llamk'ay | llank'ay | llamkay | llank'ay | llank'ay |
| p'unchaw | p'unchay | punchaw | p'unchay, p'unchaw | p'unchay, p'unchaw |
| qam | qan | qam | qan | qan |
| upyay | ujyay | upyay | ukyay | ujyay |
| ñuqanchik | nuqanchis | ñuqanchik | nuqanchis, ñuqanchis | nuqanchis, nuqanchik, nuqanchiq, nuqanchaj; ñuqa-... |
| achka | achkha | achka | askha | ashkha |
| kimsa | kimsa | kimsa | kinsa | kinsa |
| pichqa | phichqa | pichqa | pisqa | phishqa |
| huk | uj | huk | huk | uj |
| kichka | khichka | kichka | kiska | khishka |
| uchpha | uchpha | uchpa | uspha | ushpha |
| lliw | lliw | lliw | lluy, lliw | (mana kanchu) |
| wawqi | wawqi | wawqi | wayqi, wawqi | wawqi |
| qillqay | qilqay | qillqay | qilqay | qilqay |
| qullqi | qulqi | qullqi | qulqi | qulqi |
| hatun | athun | hatun | hatun | jatun |
| allpa | jallp'a | allpa | allpa, hallp'a | jallp'a |
| tayta | tata | tayta | tayta, tata | tata |
| t'anta | t'ant'a | tanta | t'anta | t'anta |
| waqyay | wajay | wakyay | wahay, waqyay | wajyay |
| ruray, ruway | ruway | ruway, ruray | ruray, ruway | ruway |
| yuyay | yuway | yuyay | yuyay | yuyay |
| yaykuy | waykuy | yaykuy | haykuy | yaykuy |
| millma, millwa | willma | millma; millwa | millma, willma, millwa | millma |
| rawray; yawray | lawray | rawray | yawray, llawray, rawray | lawray, larway |
| unu/yaku | unu | yaku | unu | yaku |
| -chka- | -chka- | -chka- | -sha-, -sya-, -ska-, -sa-, -chha- | -sa-, -sha-, -shya-, -shka-, -sya- |
| -pti- | -qti- | -pti- | -qti- | -qti- |
| -mi/-m | -mi/-m | -mi/-m | -mi/-n | -mi/-n |
| -pa/-p | -paq | -pa/-p | -pa/-q | -pa (-pata)/-q (-qta, -qpa, -qpata) |