Anqash suyu

Anqash suyu (aymara simipi: Anqash jach'a suyu; kastilla simipi: departamento de Áncash) nisqaqa huk suyum Piruw mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Waras llaqtam.

Riqsisqa suti

Anqash. s. Anqash suyu, Piruwpi. 818 289 tiyaqkuna 1981 watapi. ^[1]
Anqash. s. Piruwp suyun, Chawpin yachay tarpuypa k'irawnin, raki simi QI, riqsisqa aswan unayniyuq. ^[2]. Sutita churarqanku Sapan Piruwta Chili urmaskiptin, Yunkay maqanakuypi, 20.01.1839
Kay suti samun Anqashmanta: unay puchukasa llaqta 1725 watapi, uranpi kan Anqash mayucha ^[3]

Wiñay kawsay

Kamasqa 12 ñiqin hatun puquy killapi 1821 watapi.

Allpa saywachi

Amachasqa sallqa suyukuna: Waskaran mamallaqta warikancha
Urqukuna: Shuyturahu (6.120 m) - Artisunrahu (5,999/6,025 m) - Kanchas (6.049 m) - Qarwatakaq (6.176 m) - Chawpikallki (6.307 m) - Wallqan (6.122 m) - Hirihanka (6.094 m) - Matarahu (6.074 m) - Pisqu urqu (5.452 m) - Pukachirka (6.100 m) - Pukaranka (6.156 m) - Pallqarasu (6.274 m) - Pastururi (5.240 m) - Pukarahu (6.241 m) - Pumapampa (6.258 m) - Pumpuyaq (6.166 m) - Kitarahu (6.036 m) - Rahupakinan (6.122 m) - Rasaq (6 017 m) - Rurimachay (6.309 m) - Shaprarahu (6.112 m) - Tawllirahu (5.830 m) - Tullparahu (6.395 m) - Tuqllarahu (6.032 m) - Wantuy (6.395 m) - Waskaran (6.768 m) - Quñuqranra (5.181) - Wakrish (5.560 m) - Yerupaja (6.635 m)
Quchakuna: Pallqaqucha - Qiruqucha (Rikuway pruwinsyapi) - Pilaqatu (Pallasqa pruwinsyapi) - Parun qucha (Waylas pruwinsyapi) - Llankanuku quchakuna (Yunkay pruwinsyapi) - Qunuqucha (Patiwillkamanta Warasman ñanpi) - Kulliqucha
Mayukuna: Marañun mayu - Santa mayu - Warmiy mayu - Kasma mayu - Kuliwras mayu - Nipiña mayu - Patiwillka mayu.
Q'asakuna: Rumikrus Punta (4.950 m) Waylas pruwinsyapi Santa pruwinsyapiwan - Santa Krus q'asa Llankanukuwan (3.850 m) Yunkay pruwinsyapi Waylas pruwinsyapiwan - Qawish tunil (4.000 m) Rikuway pruwinsyapi Wari pruwinsyapiwan - Qunuqucha ( 4.100 m) Rikuway pruwinsyapi Bolognesi pruwinsyapiwan.
Wat'akuna: Yuraqwat'a - Santa wat'a - Phirrul wat'a - Charapa wat'a.

Yurakuna

Ramran: Mishiku ramran (Alnus jorullensis)
Yuraq ch'illka (Baccharis latifolia)
Urqu wamanpinta (Chuquiraga spinosa)
(Cnidoscolus basiacanthus)
Ancosh (Culcitium canescens)
Champa icha kunkush (Distichia muscoides)
Qurikasha (Echinocactus sp.) (Matucana yanganucensis ?)
Wiñay wayna: (Epidendrum corimbosum)
(Eriotheca ruizii)
Chilliwa (Festuca dolychophylla)
Phawka (Flourensia macrophilla)
(Gochnatia patazina)
Muqti icha muchki (Hesperomeles cuneata)
(Iresine weberbaueri suess)
Tutura (Juncus andicola)
(Jungia paniculada)
Khirkinchu chupa: Purwa (Lycopodium crassum)
Tuna (Mammillaria sp.)
Muña: (Mintostachys tomentosa)
Chacuas jacha (Ophryosporus chilca)
Tuna waraqu (Opuntia ficus-indica)
Uqi qiwuña (Polylepis incana)
Titanka (Puya raimondii)
(Rauhia staminosa ravena)
Mayu llaqi icha Putaqa (Rumex peruanus)
Ñukch'u (Salvia sp)
(Saxifraga magellanica)
Mulli (Schinus molle)
Wirush icha ancush (Senecio canescens)
Wamanripa icha wira-wira (Senecio comusus (?))
Ichhu (Stipa ichu)
Waranway: warumu icha waruma (Tecoma sambucifolia)
Achupalla (Tillandsia purpurea)
Shinwa (Urtica sp.)
Llaqllishqura, callhua-callhua, icha tarquy (Werneria nubigena)

Uywakuna

Añas : Qhapaq añas (Conepatus rex)
Wiruchu (Desmodus rotundus)
Antikuna atuq icha Piruwanu atuq (Dusicyon culpaeus = Pseudalopex culpaeus)
Usqhullu icha Usqu misi (Felis colocolo = Leopardus colocolo)
Puma (Felis concolor incarum)
Hatun taruka (Hippocamelus antisensis)
Chinchay wisk'acha (Lagidium peruanum)
Puka luwichu (Mazama americana)
Chupasapa achuqalla: (Mustela frenata agilis)
Yuraqchupa luwichu (Odocoileus virginianus)
Antikuna atuq icha Piruwanu atuq (Lycalopex culpaeus = Pseudalopex culpaeus)
Puma (Puma concolor)
Antikuna ukumari (Tremarctos ornatus)
Wik'uña (Vicugna vicugna)

Pisqukuna

Pili laya: Anas specularoides = Lophonetta specularioides (kastilla simipi: pato cordillerano)
Sutru: (Anas flavirostris oxiptera)
Patu jirka: (Anas georgica spinicauda)
Wamanpallpa icha hatun wamancha (Buteo poecilochrous)
Yuraquma mayusuksu (Cinclus leucocephalus)
Akakllu, Hak'akllu icha Jak'achu (Colaptes rupicola)
Siwar q'inti (Colibri coruscans)
(Eupelia cruziana)
Turpiña, ujujuy icha suk'a (Fulica gigantea)
Anka (Geranoaetus melanoleucus)
Qiwlla (Larus serranus)
Q'inti: (Metallura phoebe)
Llut'u: (Nothoprocta ornata branickii)
Wasqar q'inti: (Patagona gigas peruviana)
Urin allqamari (Phalcoboenus albogularis)
(Podiceps chilensis morrisoni)
Chiwaku (Turdus chiguanco)
Liki-liki icha liclish (Vanellus resplendens)
Kuntur (Vultur gryphus)
Kukuli: (Zenaida asiatica meloda)
Pichinku, pichitanka icha pichusanka: (Zonotrichia capensis peruviensis)

Llaqta pusa rakiy

Iskay chunka pruwinsyam kan:

Pruwinsya	Runakuna(2007)^[4]	Uma llaqta
Ayha pruwinsya	7.995	Ayha
Antonio Raymondi pruwinsya	17.059	Llamillin
Asunsyun pruwinsya	9.054	Chakas
Bolognesi pruwinsya	30.725	Chikyan
Qarwas pruwinsya	43.902	Qarwas
Carlos Fermin Fitzcarrald pruwinsya	21.322	San Luis llaqta
Kasma pruwinsya	42.368	Kasma
Kurunku pruwinsya	8.329	Kurunku
Waras pruwinsya	147.463	Waras
Wari pruwinsya	62.598	Wari
Warmiy pruwinsya	27.820	Warmiy
Waylas pruwinsya	53.729	Qaras
Pisqupampa pruwinsya	23.292	Pisqupampa
Uqrus pruwinsya	9.196	Uqrus
Pallasqa pruwinsya	29.454	Qawana
Pumapampa pruwinsya	27.954	Pumapampa
Rikuway pruwinsya	19.102	Rikuway
Santa pruwinsya	396.434	Chimputi
Siwas pruwinsya	30.700	Siwas
Yunkay pruwinsya	54.963	Yunkay

Simikuna

Qhapaq qillqasqa: Anqash suyupi rimaykuna

Anqash suyupiqa aswanta kastilla simita qhichwa simitawan rimanku.^[5] Suyupiqa anqash runasimitam rimanku.

Simi	Rimaqkuna 2004 (%)	Rimaqkuna 2009 (%)
Qhichwa simi	43,1	32,2
Kastilla simi	56,4	67,4
Huk simi /1	0,5	0,4

/1 aymara simiwan, inlish simiwan, purtuyis simiwan, huk hawa simiwan, ruqt'u runakunawan

Pruwinsya	Kastilla simita rimaqkuna /1	%	Pachan simita rimaqkuna /1, /2	%
Ayha pruwinsya	4,350	61.4	2,724	38.5
Antonio Raymondi pruwinsya	3,352	22.4	11,571	77.3
Asunsyun pruwinsya	1,377	17.0	6,649	82.2
Bolognesi pruwinsya	23,173	83.6	4,493	16.2
Qarwas pruwinsya	10,297	25.9	29,397	74.0
Carlos Fermin Fitzcarrald pruwinsya	1,499	8.0	17,135	91.6
Kasma pruwinsya	32,749	85.6	5,471	14.3
Kurunku pruwinsya	6,742	90.0	741	9.9
Waras pruwinsya	84,009	62.8	49,621	37.1
Wari pruwinsya	11,703	20.9	44,031	78.8
Warmiy pruwinsya	23,470	93.2	1,695	6.7
Waylas pruwinsya	20,080	42.1	27,558	57.8
Mariscal Luzuriaga pruwinsya	1,618	7.9	18,752	91.6
Uqrus pruwinsya	7,565	91.0	733	8.8
Pallasqa pruwinsya	25,527	99.3	138	0.5
Pumapampa pruwinsya	3,565	14.5	21,042	85.3
Rikuway pruwinsya	10,816	62.4	6,495	37.5
Santa pruwinsya	351,970	97.3	9,341	2.6
Siwas pruwinsya	16,880	62.6	10,047	37.2
Yunkay pruwinsya	12,834	26.1	36,172	73.6
Llapan	653,576	68.1	303,806	31.7

/1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata

/2 Pachan simi: qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk pachan simi (mana hawa simi)

Pukyu: ^[4]

Llaqtakuna

Karu puriy

Asunsyun pruwinsyapi:
Chakas
Musiyu (Chakaspi)
Buluñisi pruwinsyapi:
Waywash urqukuna Yerupajawan ( 6.634 m)
Chikyan
Kapillapunta (Chikyan: 8 km)
Puskanwaru (Chikyan: 8 km)
Pukamachay
Wasta (Huasta) llaqtapi inlisya (Chikyan: 8 km)
Akya llaqtapi inlisya (Chikyan: 18 km)
Punummarka (Chikyan: 6 km)
Quntu Kuta (Chikyan: 5 km)
Pachapaqui llaqtapi: Titankakuna (Puya Raimondii)
Usqur phaqcha (12 m) (Usqur llaqtamanta: 2 km)
Tampu (Tikllus llaqtapi)
Chacha Puntas qhichwa
Mawk'a Wanuku (Huanoco viejo)
Armakuna (Llaqllapi)
Qarwas pruwinsyapi:
Qarwas
Chancos: Armakuna
Kasma pruwinsyapi:
Sechín
Chankillu
Max Uhle musiyu
Las Aldas (Kasma: 15 km
Wari pruwinsyapi:
Wantar Chawin (Waras: 109 km)
Kunchuku Qhichwa
Waylas pruwinsyapi:
Shuyturahu (6.120 m)
Qaras
Tumshucaico (mawk'a llaqta) (Qaras: 1 km)
Parun qucha (Qaras: 32 km)
Patu Wayq'u (Qaras: 25 km)
Pallasqa pruwinsyapi:
Qawana, musiyu
Pashash (Qawana: 1 km) (mawk'a llaqta)
Mawk'a llaqtakuna: La Galgada, Sacra, Chukana, Chunqurmarka, Suslayap, Sakuyquchay (Pallasqa distritupi)
Rikuway pruwinsyapi:
Pueblo Viejo, Pumacahuara, Jirash, Tayapunta, Yacucancha
Pastururi urqu (Nevado Pastoruri), 5.240 m (Waras: 70 km
Patuqucha (laguna de Patococha)
Santa pruwinsyapi:
Pañamarka
Punkuri (Chimputi: 30 km)
Yunkay pruwinsyapi:
Llankanuku quchakuna: Chinanqucha (Chinancocha), Orconcocha (Waskaran mamallaqta parkipi)
Waskaran, 6.768 m
Guitarrero mach'ay

Raymikuna

Simana Santa, Waraspi

Suyupi paqarisqa

Carlos E. Zavaleta

Armando Villegas

Kaypipas qhaway

Willay pukyukuna

↑ Qheswa- español-qheswa Simi Taqe. Municipalidad del Qosqo (1995)
↑ Francisco Carranza. Diccionario quechua ancashino-castellano
↑ Tauro del Pino: Enciclopedia Ilustrada del Perú , tomo 1
↑ ^4,0 ^4,1 www.inei.gob.pe
↑ www1.inei.gob.pe (kastilla simi)

www.proviasdes.gob.pe / Carlos Fermín Fitzcarrald pruwinsyamanta pdf, 9 MB (kastilla simi): Yurakuna, uywakuna
biblioteca.uns.edu.pe r. 4 (pdf) (kastilla simi): Yurakuna, uywakuna

Hawa t'inkikuna

Saywitu: Anqash suyu
Yuraq Urqukunap saywitunkuna
Unay willakuykunawan kay ruraqpa willakuyninkuna
bvirtual.proeibandes.org / Félix Julca Guerrero: Uso de las lenguas quechua y castellano en la escuela urbana: Un estudio de caso (2000 watapi, Aquwitsay llaqtapi, Waras pruwinsya, Piruw) (kastilla simi; Ichikllachaw: r. 140 - 141)

	Anqash suyu
	Uma llaqta: Waras
	Pruwinsyakuna: Antonio Raymondi • Asunsyun • Ayha • Bolognesi • Carlos Fermín Fitzcarrald • Kasma • Kurunku • Pallasqa • Pisqupampa • Pumapampa • Qarwa • Rikuway • Santa • Siwas • Uqrus • Waras • Wari • Warmiy • Waylas • Yunkay
	Amachasqa sallqa suyukuna: Waskaran mamallaqta parki • Waywash walla amachasqa allpa
	Urqukuna / Wallakuna: Awkillu • Artisanrahu • Chakrarahu • Champara • Chinchiy • Chawpikallki • Churup urqu • Hirishhanka • Ishinka • Kanchas • Kashan • Kayish • Kitarahu • Matarahu • Mururahu • Pallqarasu • Pastururi • Paqtsarahu • Pisqu urqu • Punkus • Pukahirka • Pukaranra • Pumapampa urqu • Pumpuyaq • Qaras • Pamparahu • Pukarahu • Qiwllarahu • Quñuqranra • Ranrapallqa • Rasaq • Runtuy • Ruriqucha • Shuyturahu • Suyruqucha rahu • Tawllirahu • Tuku • Tullparahu • Tuqllarahu • Ulta • Uqshapallqa • Uruashraju • Urus • Wallqan • Wantsan • Waskaran • Yanaphaqcha • Yanarahu (Llankanuku) • Yerupaja ••• Waywash walla • Yana Walla • Yuraq Walla
	Quchakuna: Arwayqucha‎ • Awkillu qucha • Churup qucha‎ • Higin qucha • Kulliqucha • Llankanuku quchakuna • Muruqucha • Pallqaqucha • Parun qucha • Pilaqatu • Qanchisqucha • Qiruqucha • Qucha 69 • Qunuqucha • Rahukulta qucha • Suyruqucha • Tiqllu
	Mayukuna: Aynin mayu • Kasma mayu • Marañun mayu • Musna mayu • Patiwillka mayu • Puchka mayu • Qillqay mayu • Santa mayu • Urqumayu • Warmiy mayu
	Anqash suyupi rimaykuna: Anqash rimay • kastilla • qhichwa
	Mawk'a llaqtakuna: Chankillu • Kitarawaqachiqpa mach'aynin • Pañamarka • Sechín • Wantar Chawin • Willkawasi
	Karu puriy: Kunchuku Qhichwa • Waylas • Yuraqwat'a

	Suyukuna (Piruw)
	Amarumayu · Anqash · Apurimaq · Ariqipa · Ayakuchu · Ika · Kashamarka · Lampalliqi · Lima · Luritu · Mayutata · Muqiwa · Pasqu · Piwra · Punu · Qispi Kay · Qusqu · San Martín · Sunin · Taqna · Tumpis · Ukayali · Wankawillka · Wanuku

[1] Qheswa- español-qheswa Simi Taqe. Municipalidad del Qosqo (1995)

[2] Francisco Carranza. Diccionario quechua ancashino-castellano

[3] Tauro del Pino: Enciclopedia Ilustrada del Perú , tomo 1

[[http://www.inei.gob.pe]-4] 4,0 ^4,1 www.inei.gob.pe

[5] www1.inei.gob.pe (kastilla simi)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]