Ankash qallu

Wikipediamanta
(Anqash rimay-manta pusampusqa)
Anqash rimay, Nunashimi (Anqash rimay)
Kaypi rimasqa: Piruw (Anqash suyu)
Suyukuna:
Rimaqkuna:

• Mama rimay:
• Hukkuna:

1.000.000

• mana riqsisqa
• mana riqsisqa

Ñiqi: {{{rank}}}
Rimaykunap ayllun: Qhichwa

 Waywash rimay
  Anqash rimay

Tukri simi:
Kay mama llaqtakunapi: Piruw (Anqash suyu)
Kaypa kamachisqan: Manam kamachisqachu
Tuyrukuna
ISO 639-1 qu
ISO 639-2 que
ISO 639-3 que
SIL Llapa k'iti rimayqa kikin tuyruyuqmi:
qwaKurunku
qwhWaylas
qws – Chincha Kunchuku
qxnSiwas
qxo – Uralan Kunchuku
qvnWamali, Chincha Mayukillap Iskaynin
Maypim Anqash rimayta rimachkanku
Kaytapas qhaway:
Rimay - Rimaykunap ayllun - Katiguriya:Rimay

Anqash rimay nisqaqa huk qhichwa simi k'iti rimaymi, Anqash suyupi, kunti Wanuku suyupipas (Piruwpi) rimasqa.

Maqtsiy/Difusión[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Maqtsina 'Ankash rimayta yachayan Ankash suyu kuraq patmapi, astawan walla walla laqtakunapi; rimayanpas Wanuku suyupa wamaninkunapi: Marañun wamani, Wakaypanpa wamani Wamaliyis wamani;Qahatanpu wamani, Limaq suyupi.

Kunan Qheswaqa Ikwaadur Piruw, Boliwya llaqtahuñupi Kasqapa (State) simin kan. Rimayan Chilipi, Arhintinapi, Kulumwyapi, tikmuq suyukunapi, manam Kasqa simichu .

Achaha / alfabeto[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kikin pashtaqkuna / vocales[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

A a; Aa, aa; I i; Ii, ii; U u; Uu, uu. [1]

Yanapi pashtaqkuna / consonantes[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Ch, ch- 'cha'; H, h 'ha'; K, k 'Ka' ;L, l 'La' ; Ll, ll 'Lla' ;M, m, 'Ma' ;N, n 'Na' ;Ñ, ñ Ña' ;P, p 'Pa' ;Q, q 'Qa ;R,r 'Ra' ;S, s 'Sa' ;Sh 'Sha' ;T, t 'Ta' ;T, ts 'Tsa'; W, w 'wa'; Y, y 'Ya'.[2] . 'Ts'qa 'T' qipanpi chaynu alli y 't'qallarir, manaqa ts = thetahina chanrarar ñawpapi kanman.

Qillqaka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kikin pashtqakunata, yanapi pashtaqkunata nirku qillqaka, astamusqa lainiki achhaamanta ( QII: siq'i).

Mañakuykuna / préstamos[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

B b 'ba'; C c 'asa'; D d 'da'; F, f, fa; G q, 'ga'; J j 'hata'; V, v 'uwa'; X x 'aksa'; Z z 'sata'; [3].

Mitma Qillqikuna / grafías extranjeras[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Α, α 'alfa'; Β,β bita ; Γ, γ 'qama' ; Δ, δ 'dilta' ; E, ε 'ipsilon'; Θ, θ 'tsita'; Φ, φ 'fi'; Ω ω ' umiqa', etc., [4]. [5]

Qhiswapa kayninkuna / características del quechua[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

simikunata k'askan / aglutinante[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Shuqankuna (ejemplos):

  1. yaku agua
  2. yaku n su agua
  3. yaku n- kuna sus aguas
  4. yaku n- kuna- yaq hasta sus aguas
  5. yaku n-kuna-yaq-mi sí, hasta sus aguas
  6. yaku n-kuna-yaq-shi se capta que es hasta sus aguas
  7. yaku n-kuna- yaq-tsu no es hasta sus aguas
  8. yaku n-kuna-yaq-tsu-raq (aywan) ¿ hasta sus aguas ( va)?
  9. yaku n-kuna-yaq-naa-chi posiblemente hasta sus aguas
  10. upyatsinakuykaayanllaraqmari Continúan haciéndose tomar entre ellos

Sinchiyachina/ acento[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

  • Pisi simikunallam muchuyan 'sinchiyachina'ta ( acento); icha mana wanyaqnuw. Pipas suti tumaq (adjetivo posesivo) ñawpa runapi wanyan .

Shuqankuna

    • Allqu ('dog'), allquu (my dog)
    • Warmi ('woman') warmii ( my woman)
    • Tsuri ( hijo de varón) tsuriimi es mi hijo
    • Ayllu ( familia hiperpatriarcal)aylluukunam nuqapa ( es mi familia)

Atskayay / pluralizar[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Sutipa, suti rantinpa, suti tumaqpa qipanman qillqay kunata.

  • Shuqankuna
  1. runa runakuna
  2. nuqa nuqakuna
  3. allquu: nuqapa allquukuna mis perros
  4. allquu: nuqakunapa (excluye) allquukuna nuestros perros
  5. runaa: nuqantsikpa (incluye) runaantsikkuna nuestras gentes
  6. ashnuyki (tu burro) qampa ashnuykikuna tus jumentos

Shutikuna/ nombres[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Shutiwan imay kaqkuna rikurquchikan. Ima kawaqta, ima yayusata.

Kamanpurasa[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Lluta shutikuna / nombres genéricos[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Wanakan imayta, runakunata, uywakunata llapanllaypa shutichanapaq.

  1. Hirka montaña, cerro. Mayu río, corriente de agua. Qucha laguna
  2. Marka nani calle. Wayra shimi radio. Yayuy qatiq ordenador, computadora.
  3. Hanchana qatitsiq laptop. Makillqa, e-tableta. Karuqayalli celular. Mitma tanta panetón.
  4. Qillqarapra papel. Tsikanpariq avión. Tinkullpayuq carro.Karuchanrayaq teléfono.
  5. Chaqnatinkullpa camión. Allpatikraq tractor. Yachaypanqa libro. Sutaymachka fideos.
  6. Karuñawi televisor. Mitaqatiq reloj. Pillupariq helicóptero. Kawitu catre, tarima.
  7. Kikinpa aylluskana rapra, documento nacional de identidad. DNI. Shuti rapra, tarjeta de identidad.

Kikikillanpa shutin/ nombre individual[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

  1. Atuqparya, Atusparia; Uchku Piiru, Pedro Cochachín.Wallqan, Hualcán.
  2. Wantuy, Huandoy; Tsinputi, Chimbote; Shikwaq, Sihuas.
  3. Parquy, Parco. Chaqaq, Chacas. Waqaypanpa, Huacaibamba.

Shuti tumatsiqkuna/ adjetivos[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Shuti tumatsiq chaninchan, manaqa cheganchan ima shuti ninqanta.Shuqunkuna (ejemplos): Yuraq punchu (poncho blanco), chaninchaq(calificativo); taqay wayna(aquel joven), cheqanchaq( determinativo).

  • Yana (schwarz); yana siki hipash. 'Yana' ( neologismo, se refiere a aborígenes de África), tsaypita niyan: Yanakuna.
  • Llanu ( dünn); llanu chanka wamra.
  • Qila ( untätig); qela laqwa chulu.
  • Achaq ( heiβ, warm); achaq raka chakwas.
  • Tsuya (hell,rein); hallqa tsuya yaku.
    • Ishkay shutikuna ruran shuti tumatsiqnuw: haka shunqu ( Kastilla shimichu, cobarde, tímido); wayra chaki ( ágil, rápido, actúa con prontitud). Shura shapra ( lampiño); Nina qallu ( felón, cainesco).

Ichik qullqa/ vocabulario[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

  1. Allin, bueno, correcto, atinado. Mana allin, malo. Allin aswan (mañakuy) , mejor. Alli mikuq, de buen cachete. Alli alli ashikuq, el pesquisador de lo bueno.
  2. Llanpu, suave, blando, tierno, muelle. llanpu qara chiina, mozallona de piel suave.Llanpu taqshana, jabón suave.
  3. Atska, mucho, bastante, harto, vario. Atska uushayuq, poseedor de muchas ovejas. Atska lluta hatikaqkuna, varios entrometidos indeseables.
  4. Qanra, sucio (a), asqueroso, qanra allqu, aytsa suwaq perro sucio, ladrón de carne.
  5. Tsaki, seco, enjuto; tsaki mikuy, comida seca. Qatsa utsu niyan tsaki utsuta, ají secado al sol.Qatsay: partir, cuartear, sajar.,
  6. Wiksu, torcido, arqueado, curvado. Wiksu nani, camino torcido. Wiksu tsaka, puente combado.Wiksu akraq, elector sesgado o desconfiable.Wikshu, boca deforme o torcida.

Shutirantinkuna/pronombres[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

'Shutirantin ruran shuti rurankaqta, mana shutita qayarlla. Shutirantinkunan kayan:

  1. Piikayninta (personal): Nuqa(yo), qam (tú), pay (él); nuqantsik( yakatsin) (nosotros, contigo), nuqakuna (nosotros, sin ti)(qarqun), qamkuna (ustedes), paykuna (ellos).
  2. Maychuwkayninta(demostrativo). Kay (este [a]. [o]), tsay( ese [o][o]), taqay(aquel, [lla] [llo]), hapallanpaq; kaykuna, tsaykuna, taqaykuna, atska kaptin.
  3. Tapunapaq (interrogativo). Pii, piikuna; mayqan, mayqankuna; ima, imakuna.
  4. Kapunqanta (posesivo)Nuqapa, qanpa, paypa; nuqantsikpa, nuqakunapa, qankunapa, paykunapa.
  5. Manatsuyasha(indefinido). Mayqanpis, hapallan, qurikasha(juntos), ishkanpura (ambos); piipis (alguien); llapan, tukuy ( todos); tsullalan, solo, imallasi (cualquier cosa); wakin ( algunos), imalla(algo).

Qipa churana/ posposiciones[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kikillanpita mana imatasi nintsu, wakin qipanchu, nin imaykata. Ruran huntana aruy, wakin rimaypa(oración) chayanta.

  1. Pita (manta)[de, desde]; Limaqpita chamusha [chamushqa] (llegó desde Lima); qam kanki Qosqopita ( eres de Cusco).
  2. Raykur(rayku)[por]; aquraykur Waraspa aywaa ( voy por arena a Huarás); tushunaaraykur markaapa kutii (por bailar retorno a mi pueblo)
  3. Wan [con, y]; tantawan patsan quñu yaku ( con pan sabe bien la infusión). Allquwan, illapawan ashiyaran suwata (con perro y rifle buscaron al ladrón). ishkay, kimawan: pitsqa, 2 y 3, 5.
  4. Chu ( chaw) (pi)[en]; mayu kuchunchu (chaw) taakuu (vivo en la ribera del río).Wawqii Limaqchu(chaw) [6] [Limaqpi]arun (ruwan) ( mi hermano trabaja en Lima)
  5. Pa[man](a, hacia); Yawyapa aywan, hinallachu San Nikulasman (va a Yauya, en seguida a San Nicolás).
  6. paq(para); Hishupaq: para Jesús.
  7. Yaq (hasta)[hasta]; Yayaa kawasha 2005 watayaq (mi padre vivió hasta 2005); Waraspi niyan kama yaqpa rantin. Shamuq killakama ( hasta el mes venidero).
  8. Pa (de), Ushkapa allqun kanikun (perro de Oscarito muerde); Sheshapa warmin qishpisha (la mujer de Cesitar se ha escapado) .
  9. Ta( a, al); aytsata rantishaq ( voy a comprar carne); yakuta tinpuykaatsiyaa (estamos haciendo hervir agua).
  10. Na (...ble); tsinpana: cruzable, pasable; purina transitable, caminable.
  11. Natsu (in...ble); rimapanatsu: intratable; yaqatsinatsu: incorruptible, indesviable. Yarqutsinatsu: inamovible, indesplazable.
  12. Nnaq, ninnaq (sin); Ukayali suyu wallannaq(sin cordillera, la región Ucayali; yawakuna tamalninnaq ( desayuno sin tamal).
  13. Paq (para); paypaq tanta, makyayku (pan para él, alcánzale).
  14. Ranti (en vez de) aswarantin upyay muñaa yakuta (en vez de chicha toma agua de muña).
  15. Raqmi. ( Pues, todavía, pues aún); payraqmi:pues, él todavía; paytaraqmi:sea, a él aún; payllataraqmi: a él nadie más todavía, por cierto. Paychawraqmi: donde él todavía, cómo no.
  16. Raq. (Preguntativo. Con señalizadores: ima, pii, imay, may, imanaw, mayqan, ayka, se usa para preguntas de sondeo con respuestas vagas). Imaraq: ¿qué podría ser? Imayraq karqan: ¿Cuándo habrá sido? Aykataraq mañan ¿cuánto pudiera pedir?
  17. Lla ( no más, solamente)tsaylla kanaq ( eso no más).Nuqallata chiina qatiraman, (solamente a mi me sigue la mozuela)
  18. Pis ( también , además); waraayashapis upyaykar, (también han amanecido tomando); aymarachupis qillqasha huk yachay raprata (Además ha escrito un libro en aymara) .
  19. Na, Nam(ya); mikuruuna, (ya comí); Rimaqna, (ya es Rímac).Watukaruqna, aywakunam (ya te visité, ya me voy)
  20. Sh, ( dice que es), papash dicen que es papa.Paypash( dice que es de él)
  21. Tsu ( negación,no); wiru miyutsu, no es alcohol; Manan wiru miyutsu, definitivamente, no es alcohol; runa wiratsu, no es sebo humano; runa mikuqtsu ( no es comegente, no es asesino, no es sicario).
  22. Pistsu (tampoco, ni); aruntsu, yanapakunpistsu ( no trabaja, tampoco ayuda); mamanpaq llakintsu, waqashapistsu wañuskiptin ( no siente por su madre ni ha llorado su muerte).
  23. Raq (todavía, aún) chamusharaqtsu ( no ha llegado todavía); sapanyachaq patakta manaraq hipintsu, qapsu sapanyachaqnachi ( aún no ha obtenido el grado de doctor, quizá es un doctor bamba)
  24. nuu ( naw) ( como); paynuu ( como él); nuqanuuku? ( ¿es como yo?); imanuutan? (como? ¿cómo qué?)- allqunnumi ( es como su perro).
  25. Ku ( tapuna uchpapa rantin). Payku = (¿Es él?)- paymi = ( sí es él). Nuqapaqku( ¿espara mi? )~ nuqapaqtsuraq? ( ¿es para mí? [como dudando])
  26. Qa ( Sufijo connotador enfático de diversos matices). Allquqa haratam ushan: el perro termina el maíz. Payqa yaqa kakullan: por cierto, él es humano cruel. Payqam

yaqa: sí en verdad, él es feroz.

Kamana manya/ adverbio[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Maymanpa/ lugar[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kaychuw (kaypi), aquí; rurichuw (ukupi), adentro; káyllachuw (aquí mismo); káyllapa (por este lado); waqtachuw (afuera); wakaqpa (por aquel lado); qepachuw (atrás); tsaymanpa( a ese lado); taqaychuw (allá); karuchuw (lejos); tsaychuw (allí); tsinpachuw ( en la otra orilla); hananchuw (encima); ñawpanchuw (adelante):witsaychuw (arriba); maychusi ( en cualquier lugar). Tsinpachaw ( al frente, en la otra banda).

Imaytan(imay patsa)/ tiempo[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kanan (heute); tsaypinqa (alsdann); paqas(nacht); naqa (vor); tsaypita (nachher)

Ama icha ari niyta/ negación - afirmación[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Mana, m (non // ne pas); Ari, Awmi, (oui); amaraq (encore); na (déjà)

Imanaw/ modo[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kaynaw( así); tsaynaw, tsaynaw ( así, así);allim ( bien); tsaynawpis( así también); pis (también); mana alli( malo), imay alli (muy bien).

Aswan allin [mañakuy] allishnin(mejor); ama sasqa ( neologismo, despacio); huk manpa ( de otra manera); kayhina, kaynawpa (de este modo).
Aham manachi (difícilmente); allaapa aha ( muy difícil); shumaqllaypa (bonitamente).

Aykatan/ cantidad[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

May tsika, may atska ( muchísimo); waallka ( un poco); waallkalla ( muy poco); atska ( mucho, bastante); pishilla ( muy tierno); astawan ( mañakuy) más.

Llapan (todo); hukllayla ( uno solo, único); allaapa ( demasiado); tukuy ( todo); aykallatapis ( lo que sea); ichik, ichikpa ( poco a poco); pishi pishi, (apenitas, a duras penas). may (muy).

Imanuraq/ duda[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Tsaynuunaachi ( podría ser así); imanuuraq ( quién sabe, cómo será); kanqam( podría ser, podría haber); maypis, maysi ( tal vez); maynaachi (quizás sea); aashi (dice que sí); tsaynuushi ( dice que es así).

-sh, -shi ( dice que es) [Limaqshi, dice que es Lima; hallqash, dice que es puna ]. Tsaynuupaqshi ( se espera que sea sí); tsaynuuku? (es acaso?); iimaraq ( qué será);
naanaachi ( él seguramente, 'un no descubierto'); naatanaachi ( 'tal vez eso', difícil de traducir: se le oculta al interlocutor). [Con la la raíz na, hay manipuleo, ocultamiento, algo de insinceración)]; narunshi ( 'dice que ha hecho', se oculta el actor y lo hecho)

Tapukuna/ indagación[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Ima (what?); imata ( what thing?); imaq, imaman ( ¿a qué?).Imapaq ( ¿para qué?); tsaynuukuw, hinachu ( ¿así es?), ima hanan,ima nir, imanasqa ( ¿por qué?).

Manachu, manaku ( ¿quizás no?); imayna, imanuw (¿cómo?); ñachu, naqanaku, tsaynakuw, (¿ya está?);pitan ( ¿quién es?); piinuw, pi hina (¿cómo quién?).
imaynata, imanutan (¿de qué manera?), kaychu, kaykuw (¿esto es?).[ Kaykuna iskay qallupi: Ankash, Akayakuchu].

Kamana (rurana)/verbum[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kamanakunapaq wachuchasha / tabla de verbos[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Mana harkasha (infinitivo) Hawa (raíz) Tumayniraq (participio) Kawaqniraq (gerundio) Tikray (translate)
Ayway Aywa- Aywasha Aywaykar to go
Amuy Amu- Amusha Amuykar to gobble
Apay Apa- Apasha Apaykar to carry
Chakuy Chaku- Chakusha Chakuykar to stir
Haytay Hayta- Haytasha Haytaykar to kick
Hamutay Hamuta- Hamutasha Hamutaykar to understand
Kipuy Kipu- Kipusha Kipuykar to knot
Kichay Kicha- Kichasha Kichaykar to open
Kay Ka- Kasha Kaykar to be
Llamiy Llami- Llamisha Llamiykar taste
Miyuy Miyu- Miyusha Miyuykar envenom
Ñawiriy Ñawiri- Ñawirisha Ñawyriykar to read
Ñakay Ñaka- Ñakasha Ñakaykar suffer
Pukllay Puklla- Pukllasha Pukllaykar to play
Puukay Puuka- Puukasha Puukaykar to blow
Pukay Puka- Pukasha Pukaykar to blush
Qaquy Qaqu- Qaqusha Qaquykar to massage
Qutsuy Qutsu- Qutsusha Qutsuykar to sing
Quñutsiy Quñutsi- Quñutsisha Quñutsiykar to heat
Rikay Rika- Rikasha Rikaykar to see
Saqmay Saqma- Saqamasha Saqmaykar to pelt
Uryay Urya- Uryasha Uryaykar to work (on field)
Wantuy Wantu- Wantusha Wantuykar move in the stretcher
Witiy Witi- Witisha Witiykar to remove
Witsiy Witsi- Witisisha Witsiykar to scatter

Kamana kayninkuna/ accidentes del verbo[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Churakaana/modo[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Mana harkasha / infinitivo.
Imay rikatsiq / indicativo.
Pakaypanuw / subjuntivo.
Kamaatsiypa / imperativo.
Tsay kaptin / condicional.

Yupa / número[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Hapallan ( singular, único)
Atskasha (plural, varios)

Runanisha / persona[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Ñawpaq (primera)
Ishkaykaq ( segunda)
Kimsakaq (tercera)

Patsa / tiempo[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Ñawpa ( pasado, pretérito); Ushakasha ñawpa (pasado perfecto); Tsayraq ñawpa ( tiempo reciente).
Kanan ( actualmente, presente).
Shamuq ( venidero, futuro).

Imanaw / forma[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Qallariypa ( simple, elemental)
Qutuypa (compuesta).

Kunkash / voz[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Aruq (activa). Shuqan : wañushqa warkaraq uushata qashamuy (cuartea la oveja sacrificada que cuelga)
Chaskiikachaq ( semipasiva). Shuqan: yanta apakashqa ( se ha llevado leña). Manam tikrakantsu Ankash qalluman una carta es escita por mi, Kastilla simichaw qillqashqa.

Kamanakuna paqchina / conjugación de verbo[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Imay rikatsiq churanana[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Atiy: Vencer
Yupa Runa nisha Ushasha ñaupa Tsayraq ñaupa
Hapallan Nuqa - yo atirqaa - vencí atirquu - he vencido
Qam - tu atirqayki - venciste atiqunki - has vencido
Pay - él/ella atirrqan - venció atirshqa - ha vencido


Atskasha Nuqantsik - nosotros contigo atirqantsik - vencimos atirquntsik - hemos vencido
Nuqakuna - nosotros menos tú atiyarqaa - vencimos atiyarquu - hemos vencido
Qamkuna - ustedes atiyarqanki - vencieron atiyarqunki - han vencido
paykuna - ellos/ellas atiyarqan - vencieron atiyarqun - han terminado

Kanan patsa[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Yupa Runa nisha Kanan patsa
Hapallan Nuqa - yo atii - venzo
Qam - tu atinki - vences
Pay - él/ella atin - vence


Atskasha Nuqantsik - nosotros contigo atintsik - vencemos
Nuqakuna - nosotros menos tú atiyaa - vencemos
Qamkuna - ustedes atiyanki - vencen
paykuna - ellos/ellas atiyan - vencen

Shamuq patsa[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Yupa Runa nisha Shamuq
Hapallan Nuqa - yo atishaq - venceré
Qam - tu atinki - vencerás
Pay - él/ella atinqa - vencerá
Atskasha Nuqantsik - nosotros contigo atishun - venceremos
Nuqakuna - nosotros menos tú atiyaashaq - venceremos
Qamkuna - ustedes atiyanki - vencerán
paykuna - ellos/ellas atiyanqa - vencerán

Kamana tumatsiq[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Verbalizador. Rimaypita huk kamanakuna kay qipanallawan yarqun; wakinqa huk kamanapitam.

  • Kuy (rimakuy), puy (rimapuy), asiy (rimaasiy), nay (rimanay), tsipay (munatsipay)
  • ray (rimaray), tsiy (rimatsiy), skiy ( rimaskiy), riy (rimariy), pay (rimapay),
  • qyay (wañuqyay), llyay ( kachullyay),llyaatsiy ( kachullyaatsiy) puriy(uryapuriy), rimuy (aywarimuy),
  • tsipuy (pishtatsipuy), tsimuy (pishtatsimuy), tsiriy (ushatsiriy),tsipuriy ( ushatsipuriy), tsinay (ushatsinay), ratsiy (pichuratsiy).
  • skatsiy (tsinpaskatsiy), qtukuy( uryaqtukuy), tsillay (hipitsillay), pukuy (rikapukuy). pakuy (quripakuy)
  • llay (yarqullay), pullay (apapullay), rillaamuy ( aparillaamuy), naray (rimanaray) q tukuy (ruraq tukuy). Kanraqmi.

Kapuywan kay[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kapuy. Ser o existir uno para otro. (En Occidente: tener o poseer)

Allqu kapaman, existe un perro para mí (tengo perro); allqu kapushinki, hay un perro para ti (tienes perro); allqu kapun, hay un perro para él)tiene perro; wahi kapayaaman, ( hay una casa para nosotros, (tenemos casa (Ex)); wahi kapamantsik, existe una casa para nosotros (tenemos casa (In)); wahi kapuyaashunki hay una casa para ustedes; wahi kapuyan, hay una casa para ellos (tienen casa). No prima el derecho de propiedad, sino de existencia y el vínculo es entre seres autónomos, con la naturaleza de existir de cada ser.

Kay. Existir, haber con vínculo, ser.

Tsurii kan, hay un hijo mío; tsuriki kan, hay un hijo tuyo; tsurin kan, hay un hijo suyo; nuqakunapa qiruukuna kan, hay un palo nuestro (Ex); qiruntsik kan, hay un árbol nuestro, (In); qiruykikuna kan, hay un palo de ustedes; qirunkuna kan, hay un palo de ellos.

  • Tsurii kanmi: pues, tengo hijo.
  • Tsuriiqa kallpa runam: cierto, mi vástago es persona fuerte.
  • Huk tsuriiqa warmichaq: un retoño mío es, en verdad, mujer. (traducciones aproximadas)

Shimi kamariy[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(formación de palabras)

Churanakatsiy[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(Composición)Ishkay hawa shimikunata churantsik huk mushuq shimi yarqunanpaq.

  • Haytay (kamana); kancha (shuti) --> haytaykancha (shuti) [campo de fútbol]
  • Wari (shuti); kancha (shuti) --> warikancha (shuti) [parque natural]
  • rumi (shuti) (shuti); maki ( shuti) --> rumimaki (shuti)[pugilistazo]
  • rumi (shuti) ; rumi ( shuti) --> rumirumi (shuti)[pedregal]
  • wasi (shuti) ; kamariq ( shuti) --> wasikamariq (shuti)[arquitecto]

Sutaypa[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(derivación) Huk shimipa qipanman laqantsik qipaqta.

  • yashqa + yay --> yashqayay [madurar- llegar a la adultez]
  • uma + sapa --> umasapa [cabezón]
  • kichki + siki--> kichkisiki. [tacaño]
  • wata + qallu --> wataqallu. [tartamudo]

Tapukuy[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Ku[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

  • Aywanki(ku) Limaqta. Kamanaman yapantsik kuta.
  • Ankashpita(ku) kanki. Suyupa qipayuqman yapantsik kuta.

Tan[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Shuyantsik hinchi tikramunanpaq. mta, mitapis nintsik, 'tan'pa rantinmi.

  • Ima(tan) / Ima(m)
  • Pi(tan) / Pi(mi)
  • Maychaw(tan) / maychaw (mi)
  • Mayman(tan); mayyaq(tan) /mayaq(mi)
  • Ayka)(tan); aykawan(wan) / ayka(m)
  • Mayqan(tan); mayqan(mi)

Raq[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Mana hinchita tikratsimunqatsu.

  • Piraq taqay runa
  • Imaraq hitaraykan
  • Maytaraq aywarqun
  • Piwanraq tinkukan

Kimsa chanin[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

  • Tantatsuraq. ( kutitsin:Imanawraq). Tantanaachi
  • Tantaku ( Manam)
  • Aswaku ( Awmi)

Ichik shimiqullqa[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(vocabulario, voces adaptadas del castellano, Kastilla simimanta yaykamusha)

  • Allwi quriy ( cosecha de arveja)
  • Allwi =( arveja)= ( alverja en castellano andino)
  • Alpurha ( ishkay ruri)= alforja
  • Arus = arroz
  • Ashnu ( lapi rinri) = asno
  • Asiiti ( tsullu wira) = aceite
  • Hakima = jáquima, a modo de cabezal sujetador de cabalgadura
  • Harina (machka)= harina
  • Harniru ( kapchi shunpaq)= harnero
  • Hiryus ( machka qalluy, sutay machka) fideos
  • Hurnu ( tanta kuwaq)= horno
  • Inlisya (Tukuykamaq wahi) = iglesia
  • Istripu ( chaki tsaraq)= estribo
  • Kalawasu (calabaza)
  • Kaliptu = eucalipto
  • Mantika ( kuchi wira)= manteca
  • Qasiyusa, Kuula ( (qusyaq yaku)= agua gaseosa
  • sharanta, ( shunpa, aqu akraq) zaranda
  • Sikya (raqra) = acequia, conducto de agua
  • Sintino = centeno, gramínea cultivada en las zonas altas
  • Siyasu= ( ñuchu tsaki shuyshuq)cedazo
  • tantanyaq ( kaampana)= campana
  • Tusinu = tocino
  • Waña ( triyu) = trigo
  • Wuriku = burro
  • Wusal Bozal
  • Wuyis (buey)[7]
  • Paranku ( barranco)

Huk sutikuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

  • Winchusshi ( elector golondrino)
  • Llawi ( David)
  • Wirichi ( Federico, nombre de varón)
  • Willwi ( Filadelfa, nombre de mujer)
  • Paari rumi ( Piedra del padre, antiguo menhir, referida al cura o 'padre')
  • Lutriniru ( doctrinero, religioso o catequista después del aggiornamiento con Juan XXIII)
  • Quyall ( Boyal, apacentadero comunal de ganado mayor)
  • Wanlli ( Juancito, diminutivo de Juan). Llawllika ( diminutivo de Laureana)
  • Chumi Pirun ( Domingo Perón)
  • Shiisha Awyustu ( César Augusto)
  • Tiwllu (Indistinto para: Teodoro, Teodorico, Teodolfo) Shita Tiwllu ( Teodoro el citador)
  • Shanti ( Santiago)
  • Apcha ( Abraham). Muyshi ( Moisés). Aran ( Adán). Iwa ( Eva). Iipa (Elva).
  • Kumshi' ( Concepción, Consuelo). Llusha ( Rosario -mujer). Lluusha (Rosa). Llushaaku (Rosario- varón)

Patara qhelqa[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

  • Catecismo de Huari kechwa castellano. kamariqkuna: Márquez Zorrilla, Santiago; Plasser Doppler, Sigfrido. Huari (Áncash) Perú ( 1980). Iskay simipi.

Qatinapaq[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Gramática del quechua de A. G. Pino Durand. ISBN 978-603-45016-0-7
Gramática sucinta de la lengua francesa de E.Otto y G. Kordgien ISBN 84-254-0097-X

Pukyukuna willanakunawan[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

  1. Gary Parker: "Gramática Quechua Ancash Huailas", Ministerio de Educación, Lima (1976)
  2. Orden que aparece en "Quechua básico de Áncash/ Huaylas Sur de Alvarado y Quiroz ISBN 978-612-46160-7-5
  3. wanakan Yupay tupuy yachaypi; mañay simikunapaqpas
  4. Yupay tupuy yachaypi huk yachaykunapipas
  5. Diccionario de Matemática Quechua Castellano Inglés, Derrama magisterial, Lima 2015, ISBN 978-612-4201-48-6
  6. Alisanyir Minachupa kunakuynin
  7. Vocabulario políglota Incaico/ normalizado (2014)

Hawa t'inkikuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Rimay yachaq ruphay mit'a yachay wasi nisqap liwruchasqan willakuykuna qillqakunapas[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator
"https://qu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ankash_qallu&oldid=662165" p'anqamanta chaskisqa (Wikipedia, Qhichwa / Quechua)