Piruw-Bolivia Huñunakuy
Plantilla:Ficha de antigua entidad territorial
Piruw-Buliwya Huñunakuy [1] nisqaqa kimsa suyukunamantam rurasqa huk tantanakuymi karqan: Uralan-Piruw mama llaqta, Urin Piruw mama llaqta —Piruw mama llaqtap rakinakuyninmanta paqarimuq mama llaqtakuna, 1834 watapi mama llaqta awqanakuyrayku, awqanakuyraykupas Salaverrywan Santa Cruzwan chawpipi — hinallataq Buliwya suyu . Límites geográficos nisqakunaqa pachawanmi hukniray karqan, Tarija llaqtaq territorial consolidación nisqawan, Salta, Jujuy nisqa territoriokuna hap’iywan ima ; Hinallataqmi indihina allpakunayuq karqan, chaykunaqa de facto autónomo karqan, ahinataq Iquicha, llapanku mariscal Andrés de Santa Cruzpa hatun kamachiyninpi, paymi 1836 watapi Hatun Amachaq llamk'ayta hap'irqan, Bolivia mama llaqtap umalliqnin kachkaspa (1829-1839) .
Nunca tuve dudas, yo quería una sola nación desde Tumbes hasta Tarija, quería que el incario y el virreinato fueran en la República lo que fueron siempre, el árbitro de América del Sur, el árbitro del Pacífico, el árbitro entre la Confederación Argentina y el Brasil, tan grande y poderosa como ambos. No es muy difícil de entender, es simplemente mirar el mapa y saberlo, es saber además que ninguna frontera artificial puede dividir un pueblo de modo gracioso
Andrés de Santa Cruz, 1839
Institucional kamayninqa 1 ñiqin qhulla puquy killapi 1837 watapi Tacna Pacto nisqawan paqarimuptinpas, de facto kamayninqa 28 ñiqin chakra yapuy killapi 1836 watapi [2] —Salaverrywan Santa Cruzwan Awqanakuy tukukuptin— 1839 watakama — ch'usaqyachisqanwan willasqa General Agustín Gamarra -, Piruwpa kutichiq umalliqnin, Piruwwan Buliwya runakunawan kuska Santa Cruz llamk'ayman, Chilip, Arhintinap Kunfederacionpa kamachiyninkunawanpas, Piruw-Boliwya Kunfederacionwan awqanakuyta willarqan. Piruwpa Huñusqa Kutichiy Awqaq Sunturnin, Chili Awqaq Sunturwan Piruwpa Kutichiy Awqaq Sunturninwan rurasqa, Chilipa Hatun Manuel Bulnes wan Mariscal Agustín Gamarra sutiyuqpa kamachisqan, Piruw-Buliwya Huñusqa Awqaq Sunturta atiparqan, Buliwya Awqaq Sunturwan, Awqaq Sunturwan Piruw, Yungay maqanakuypi 20 ñiqin kantaray killapi 1839 watapi.
Willarina[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Ukun[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
siglo qallariypi XIX, Simón Bolívar hatun suyu kamakuy yuyayta postularqan, Andrés de Santa Cruzwan tupaspa, paymi yuyaykurqan Perú suyuta Boliviata huk suyulla hukllanachiyta, qhepa kaqtaq rimay simipi Alto Perú sutiwan reqsisqa. Iskaynintin mama llaqtakunata hukllachanapaq yuyayqa Piruwpi achka atiyniyuq pulitiku umalliqkunap ( Francisco Xavier de Luna Pizarro, José María Pando, Manuel Lorenzo de Vidaurre, Agustín Gamarra, hukkunapas) tukuy yuyayninmi karqan, iskaynintin Piruw (" Alto" y "Bajo"), "sindicato" nisqapi mana tupanakuykunalla kasqanwan: confederación utaq huñunakuy.
1835 watapi hina, pulitiku intrigakuna Perú suyupi hatariykunata, t'aqanakuykunata hatarichirqan, chaymi ch'aqwayman aparqan. Mariscal Agustín Gamarrapa surpi revolucionario nisqa munayninta hark'ananpaqmi Luis José de Orbegoso umalliq Cuzco llaqtaman rirqan. Mana kaptin, sargento Pedro Becerra Callao llaqtapi 1 ñiqin kantaray killapi 1835 watapi qallariy pachakunapi hatarirqan, Castillo del Real Felipe -ta hap'ispa. Chay hatariyta pisi p'unchaw qhipamanta hatun hatun Felipe Santiago Salaverry sutiyuq runap sayarichirqan, República nisqap hatun umalliqninmi nispa . Chayhinam, 23 ñiqin pawqar waray killapi 1835 watapi Piruw mama llaqtapi, Luis José de Orbegoso mamakamachiy umalliq kaptin, Felipe Santiago Salaverry kallpawan mama llaqtata kamachiyta hap'irqan, chiqap kaptinpas Orbegoso suyup uralanpi kamachiyninpi qhipakurqan.
Killakuna mana seguro, llakikuymi qatirqa, chaymi tukurqa Luis José de Orbegosowan Boliviapa umalliqnin general Andrés de Santa Cruz, iskaynin repúblicakunata hukllawanankupaq huk confederacionman. Gobiernonta takyachiyta munaspa, golpe de estado Salaverry sur lawman puririrqa Santa Cruzwan maqanakunanpaq, chay ejercitoqa hatun ejercitopa umalliqninmi, Orbegosopa mañakusqanman hina, Peru-Bolivia fronterata chimparurqa.
Conformación nisqa[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Congresos constituyentes nisqakunan kamarisqa karqan sapanka kinsa kamaq suyukunapi, Huaura (Urin Perú), Sicuani (Urin Perú) hinallataq Tapacarí (Bolivia) llaqtakunapi. Chayllam kimsa suyukunapa representantenkuna rimanakurqaku Confederación Peru-Bolivia nisqapa pacto sindical nisqa usqaylla raymichakunankupaq.
Sicuani Asamblea nisqaqa 16 ñiqin ayamarq'a killapi 1836 watapi kamarisqa karqan, Arequipa, Ayacucho, Cuzco, Puno departamentokunamanta diputadokunata waqyaspa, 17 ñiqin ayamarq'a killapi 1836 watapi, Estadop kacharichisqa kayninta hatun sunquwan willarqanku.Sur-Peruvian . Chay huñunakuyllapitaqmi mama llaqtap simbulunkuna (bandera, suyu escudo) kamasqa karqan. Suyu uma llaqtan Tacna kananpaqmi yuyaykusqa karqan, Andrés de Santa Cruztaq "Urin Peru suyup amachaqnin" sutichasqa karqan.
Uralan-Piruw suyu[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Huaura Asamblea nisqaqa 3 ñiqin anta situwa killapi 1836 watapi kamasqa karqan, Amazonas, Junín, La Libertad, Lima llaqtakunamanta diputadukunata waqyaspa. 6 ñiqin anta situwa killapi, Uralan Piruw mama llaqtap hatun kamaynintam aprobanku, 11 ñiqin anta situwa killapi chay pacha Piruw mama llaqtap umalliqnin Luis José de Orbegoso, Andrés de Santa Cruzta "Uralan Piruw mama llaqtap hatun amachaq" nispa sutichaspa ." ". Santa Cruzman, Perú suyupi Surpipas, Norte nisqapipas, política nisqa atiyta quspa, Lima llaqtapi Huaura Asamblea nisqap huk comisión nisqa juramentota ruwananpaq kamarisqa karqan. Santa Cruz, Tarma llaqtapi suyasqa, Asamblea debatikuchkaptin, atipaspa Limaman yaykurqa 1836 watapi, kamachiyta hapispan, Sur hinaspa Norte Perú Estadokunapa Hatun Amachaq hina.
Bolivia suyu[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Bolivia suyupiqa, ñawpaqtaraqmi Congreso Tapacarí nisqapa sesión especial nisqa ruwakurqa 21 punchaw junio killapi 1836 watapi, chaymi Santa Cruzta autorizarqa proyecto confederación nisqa tukunanpaq, chaymanmi Boliviaqa 22 punchaw julio killapi Ley nisqaman hapipakurqaña.. 1835 watamantapacha. Hinallataqmi mañakurqa autorizacionta, chaynapi Estadokuna Sur hinaspa Norte de Peruanokunapa supremo protector nisqa titulonta servichikunanpaq, chaytaqa Sicuani llaqtapa Asambleapa hinaspa Huaurapa Asamblea nisqapa qusqan. Congreso nisqa mañakuyninta chaskispanmi autorizarqa huk Congreso de plenipotenciarios Peruanos y Bolivias nisqapi kaqkunapa sutinta churananpaq, chaypa sede centralnintaqa kikin Santa Cruzmi akllanqa, chaypim Confederación nisqapa bases administrativas nisqakuna sayarichisqa kanqa. Shinallatak, Dr. Mariano Enrique Calvo, Bolivia mamallaktapi Santa Cruz llaktapak vicepresidente kachun churarka, paymi Bolivia mamallaktapak interino kamachiyta hapinka, Poder Ejecutivo pushakta mana Santa Cruz kachun.
Confederación nisqa hatarichiy[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Chaynaqa, kimsa suyukunapa (Norte-Peru, Sur-Peru, Bolivia) huñunakuyninkunapa llapan elemento legalninkuna qusqanwan, Santa Cruzqa Confederación Peru-Bolivia nisqa sayarichinanpaqmi kamachirqa, octubre killapi Lima llaqtapi kamachikuywan 28 watapi, 1836 watapimanta. [2]
Inestabilidad política y guerrakuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Orbegoso hina, Santa Cruzpas achka awqayuq, awqayuqmi karqan, sapa kuti caudillo ch'aqwaykunapi, Perú suyup republikanu historianpa ñawpaq watakunapi. Chay awqakuna ukhupiqa Agustín Gamarra hinallataq Ramón Castilla hina atiyniyoq runan karqan, chay pachaqa qarqosqa karqanku, Chile suyupitaq tuparqanku.
Ñawpaq kuti Ejército de Restauración nisqap puriynin[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Santa Cruzpa contranpi kaq peruanokuna, Chilemanta ministro Portalespa yanapayninwan, chay suyuta aysarqanku confederación nisqawan maqanakuyman, Valparaíso puertopi qullqimanta interesninkuta amachanankupaq.
Chile suyu kamachikuqmi qhawarirqan Confederación nisqa kamasqa kasqanqa sut’i amenaza nisqa kananpaq, hinallataq Santa Cruz llaqtaq mast’arikuq yuyaykusqanmanta señal kananpaq. Chaymanta pisi pachamanta Chiliqa Kunfederacionwan awqanakuyta willarqan, Santa Cruzwan kuntrapi kaq Piruw awqaqkunawan kuska, Kutichiy Awqaq Sunturta kamarirqan, chay awqaq suyuta chinkachiymi karqan. Kay awqaq suyuqa Urin Peru suyup allpanmanmi yaykurqan, ichataq chaypi tiyaq runakunap mana chaskisqanmi karqan.
Arhintinap Huñunakuyninwan awqanakuy[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
19 ñiqin qhulla puquy killapi 1837 p'unchawpi Arhintinap Huñunakuyninpa hawa mama llaqtakunawan rimanakuyninkunata kamachiq runa, Buenos Aires pruwinsyap kamachiqninpas, Juan Manuel de Rosas, Piruw-Buliwya Huñunakuywan awqanakuyta willarqan, Tarija Tapuymanta, Tarija Tapuymantapas Andrés de Santa Cruzpa Arhintinapi Unitario Partiduman yanapaynin .
Iskay kaq expedición restaurativa hinaspa secesión del Uralan-Piruw[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
1837 watapi Manuel Bulnes Prieto sutiyuq runap kamachisqan Huñusqa Kutichiy Awqaq Suntur, Chilimanta lluqsirqan Santa Krusta qarquyta munaspa, Piruwpa kacharichiynintam ayparqan, repúblicata ñawpaq tantanakuypa kayninman kutichispa.
Iskay ñiqin kutichiy puriypi, Uralan-Piruw mama llaqtap umalliqnin Luis José de Orbegoso [3] Uralan Piruw mama llaqtap kacharisqa kaynintam willarqan, ñawpaq hatun t'aqanakuyta Piruw-Buliwya Huñunakuypa kuntranpi, Santa Krusqa awqaqkunata waqaychayta atirqan estado república autónoma hina churaspa, restaurativo aliadokunaq contranpi, provocaspa invasión inminente del norte Confederado.
Chayhinam, 21 ñiqin anta situwa killapi 1838 watapi, Portada de Guías maqanakuymi karqan, chaywantaq Lima llaqtata kutichiy awqaqkunap hap'iyninta saqirqan, Bulnespa kamachisqan.
Piruw-Bolivia Awqanakuy[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Reparananchikmi, Gamarraqa manam hukniraqchu karqa Santa Cruzpa hatun andino nacionta paqarichinanpaq yuyayninmanta, ichaqa planninpiqa manam kay yuyayqa Confederación nisqawanchu ruwakunman karqa, chaypim sutilla Bolivia nacionqa aswan achkata ruwarqa. Aswanpas, Gamarra, paqarisqanmanta Qusqumanta, Bolivia suyuqa Perú suyupaq kasqanmanta yuyaykurqan, manaraq Bolivia República kamasqa kashaqtin, hanaq Perú, uray Perú ima, Tahuantinsuyo pachamantapacha huk suyulla kasqankuta yuyaykuspa chaymi hinalla ruwananku karqan. Mariscal Gamarraqa anchatam yanaparqa chay fusión nisqataqa, manam confederaciontachu. Chayraykum chay ratomantapacha Perúwan Boliviawan Guerra qallarirqa, chaynintakama mariscalqa chay repúblicapa lliw territorionta anexionta munarqa. Ichaqa Gamarraqa Ingavi maqanakuypi wañurqan Boliviaman yaykuspan.
Chay tantanakuyka kimsa mamallaktakunamantami rurashka karka: Uralan Piruw mamallakta, Urin Piruw mamallakta, Buliwya mamallakta .
Uralan-Piruw suyu[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Uralan Piruw mama llaqtapiqa ñawpaq Piruw mama llaqta La Libertad, Amazonas, Lima, Junín mama llaqtakunam karqan, uma llaqtantaq Lima llaqtapi kamasqa karqan.
1836 watapi Huaylas departamento kamasqa karqan, Junín suyumanta t’aqasqa; Litoral de Callao pruwinsya autónoma nisqapas kamasqa karqan.
Urin Peru suyu[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Urin Piruw mama llaqtaqa ñawpaq Piruw mama llaqtap Ariqipa, Qusqu, Ayakuchu, Punu suyunkunatam rurarqan. Uma llaqtanqa Tacna llaqtapi kamasqa karqan.
1837 watapi Litoral kamasqa karqan, Arequipamanta t'aqasqa karqan Tacna llaqtapi uma llaqtanwan.
Sicuani Asamblea kamachirqan musuqllaraq confederal suyup simbulunkunata, huk banderamanta, chaymi Boliviapa, Piruwpa banderanpa llimp'inkunata, musuq armakunata icha suyup emblemantapas hukllacharqan.
Bolivia suyu[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Buliwya Republikaqa hukllachasqa suyu hinam hukllawakurqan, Buliwya mama llaqtaman tukurqan. Huñunakusqan watapi, Cochabamba, Chuquisaca, La Paz, Oruro, Potosí, Santa Cruz, Tarija hinaspa Litoral de Atacama autónoma pruwinsyakunapi rakisqa karqan; La Paz llaqtapi provisional capitalninwan.
1838 watapi Salta, Jujuy suyukunata hap'irqan, Tarija suyup kamachiyninman churaspa.
Bolivia suyuqa manaraq confederal kashaqtinmi kikin simbulukunata herenciata hina chaskirqan.
Sapa Estadoq kamachiy rakiynin[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Carhuaucran Distritu Kamachiy[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Iquichaqa 1836 watapi Huñunakuy nisqamanmi churasqa karqan, Distrito de Carhuaucran nisqa Gobierno hina, Antonio Huachacaq general kayninta, kamachikuynintapas reqsispa, chay territoriopi juez de paz hinallataq gobernador hina sutichasqa kaspa.
Saywa[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
- Wichay ladoman con</img> Ikwadur, .</img> Musuq Granada y</img> Brasil .
- Inti lluqsimuy ladopi con</img> Brasil y</img> Paraguay .
- Sur lawmanwan</img> Chili, .</img> Argentina y</img> Paraguay .
- Inti chinkaykuy ladoman con</img> Ikwadur wan Pasiphiku mama qucha .
Qawaytaq[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
- Bolivia-Peru rimanakuy
- Bolivia suyupi Perupa intervencionnin
- Alto Perú
- Alto Piruw mama llaqta
- 1835-1836 watakunapi Piruw mama llaqtap maqanakuynin
- Pacífico Guerra
- Hukllachasqa Amirika Suyukuna Piruw-Bulivia
- Piruw-Bolivia unionismo
- Hukllachasqa Qhapaq Suyu Ikwadur, Piruw wan Buliwya
- Federación de los Andes
- ↑ Σφάλμα στην κλήση του template:cite web: Οι παράμετροι url και title πρέπει να οριστούν
- ↑ 2,0 2,1 Σφάλμα στην κλήση του template:cite web: Οι παράμετροι url και title πρέπει να οριστούν
- ↑ Modesto Basadre, "Diez años de historia política del Perú, 1834-1844", pág. 68