Achahala
Achahala, icha Hukllachasqa Qhichwa Siq'i Llumpa huk simi qillqananpaqmi kan. Simi yachaqkuna Rodolfo Cerrón Palomino, Alfredo Torerontawan kay siq'i llumpata paqarichisqan, lliw k'itimanta huñuchaykuspa Urin qhichwa simiqa achka rimaykunan kapun, chaykuna kanku: Chanka rimay, Qusqu rimay, Qullaw rimay, Santiyawu Istiru rimay. Chay rimaykuna yaqa kaqlla kanku, chaymantari huklla alphawituwan aswan allinmi qillqanku.
Piruwpi, Qullasuyupi, achka sunturkuna kay Yachay Ministeriokunatapas achahalawan qillqan. Piruwtin Qullasuyuntin yaqa kaqlla qillqan, huklla mana kaqllachu, Qullasuyupi (j)-wan qillqan, manam (h)-wanchu. Lliw urin qichwa rimakunata allin kaywan qillqanta atinku.
| Hukllachasqa Urin Qhichwa | Chinchay Qullasuyu | Ayakuchu-Chanka | Qusqu | Qullaw, Chili | S. Istiru-Arhintina |
|---|---|---|---|---|---|
| llamk'ay | llank'ay | llamkay | llank'ay | llank'ay | llamkay |
| p'unchaw | p'unchay | punchaw | p'unchay, p'unchaw | p'unchay, p'unchaw | punchaw |
| qam | qan | qam | qan | qan | qam |
| upyay | ujyay | upyay | ukyay | ujyay | upyay |
| ñuqanchik | nuqanchis | ñuqanchik | nuqanchis, ñuqanchis | nuqanchis, nuqanchik, nuqanchiq, nuqanchaj; ñuqa-... | nuqanchis |
| achka | achkha | achka | askha | ashkha | ashka |
| kimsa | kimsa | kimsa | kinsa | kinsa | kimsa |
| pichqa | phichqa | pichqa | pisqa | phishqa | pishqa |
| huk | uj | huk | huk | uj | suk |
| kichka | khichka | kichka | kiska | khishka | kichka |
| uchpha | uchpha | uchpa | uspha | ushpha | ushpa |
| lliw | lliw | lliw | lluy, lliw | (mana kanchu) | |
| wawqi | wawqi | wawqi | wayqi, wawqi | wawqi | wawqi |
| qillqay | qilqay | qillqay | qilqay | qilqay | |
| qullqi | qulqi | qullqi | qulqi | qulqi | qushqi |
| hatun | athun | hatun | hatun | jatun | atun |
| allpa | jallp'a | allpa | allpa, hallp'a | jallp'a | allpa |
| tayta | tata | tayta | tayta, tata | tata | tata |
| t'anta | t'ant'a | tanta | t'anta | t'anta | tanta |
| waqyay | wajay | wakyay | wahay, waqyay | wajyay | wajyay |
| ruray, ruway | ruway | ruway, ruray | ruray, ruway | ruway | ruway |
| yuyay | yuway | yuyay | yuyay | yuyay | yuyay |
| yaykuy | waykuy | yaykuy, yawkuy | haykuy | yaykuy | yaykuy |
| millma/millwa | willma | millma; millwa | millma, willma, millwa | millma | millwa |
| rawray/yawray | lawray | rawray | yawray, llawray, rawray | lawray, larway | lawray |
| unu/yaku | unu | yaku | unu | yaku | yaku |
| -chka- | -chka- | -chka- | -sha-, -sya-, -ska-, -sa-, -chha- | -sa-, -sha-, -shya-, -shka-, -sya- | -chka- |
| -pti- | -qti- | -pti- | -qti- | -qti- | -pti- |
| -mi/-m | -mi/-m | -mi/-m | -mi/-n | -mi/-n | -mi/-m |
| -pa/-p | -paq | -pa/-p | -pa/-q | -pa (-pata)/-q (-qta, -qpa, -qpata) | -pa/-p |
Qhichwa simipiqa kay qatiq sanampakunam, latin siq'i llumpamantam hap'isqa:
a, ch, chh, ch', h, i, k, kh, k', l, ll, m, n, ñ, p, ph, p', q, qh, q', r, s, t, th, t', u, w, y.
"e", "o"-wan ama qillqankichu. Chaykunataqa manam qhichwa simikunapaqchu qillqanchik, wakin rimaymanta simikunapaq chaylla.
Kay qatiq sanampakunataqa wakin rimaymanta simikunallapaqmi qillqanchik (kastilla simi, inlis simipipas):
Kikinpa sutinkunapaq chaylla kay qatiq sanampakunatam qillqanchik: