Wak'as

Wak'as Vacas
Wak'as llaqta
Saywitu	Wallqanqa
	wallqanqa, Quchapampa
	Unancha
	unancha, Quchapampa
.
Mama llaqta	Buliwya
Tinkurachina siwikuna	17º 37' 4 S, 67º 13' 0 W
Suyu	Quchapampa
Pruwinsya	Jarani pruwinsya
Munisipyu	Wak'as munisipyu
Simikuna	qhichwa simi, kastilla simi
Runakuna	650 (2001)
Runa ñit'inakuy	- runak./km²
Hallka k'iti kanchar	- km²
Hanaq kay	3.475 m
Qhapaq Raymin	4 p'unchay qhapaq raymi killapi
Llaqta kamayuq	Teófilo Vásquez Santos
Karu rimay yupay	00591 4
Pacha suyu	UTC-4
Llika tiyanan	[www.]

Wak'as nisqaqa (kastilla simipi: Vacas, wak'a nisqamanta sutinchasqa) Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Wak'as munisipyupi, uma llaqtan, Jarani pruwinsyapi, Quchapampa suyupi.

Papaq t'ikan

Wak'as sumaq riqsisqa ashkha papa puqusqanrayku, chayraykutaq "Papaq llaqtan" ninku.

Quchapampa llaqtamanta 85 kilumitruspi tarikun; Jaranimantari 30 km kashan, mamaquchamantataq 3.475 mitrusmanta patapi kashan. Qhipa runayupayman jinataq tiyapun 650 runakunan (2001).

Allpa saywachi

Wak'as llaqtañiq tarikun achka quchakunam, Parququcha, Asiruqucha, Junt'utuyu, Pilawit'u, Qullpaqucha, Yanatama, mayqinkunachus aswan jatunkuna kanku Quchapampa suyu ukhupi.

Ñawpa kawsay

Wak'as, Plaza 4 de diciembre

Unay pachapi Wak'as, sutin nisqanman jina, karqa uq much'ana, maypichus jaywaq kanku jaywakunata apukunaman, chayri uq kikin wak'a kanman kasqa, ajinata pikunachus chay pacha kawsaq kaqkuna qhawaspa waqaychaspataq karqanku, ñawpaqta Jarajuri, Chuwi, Quta runakunawan, mayqinkunachus aymara simi rimaq kanku, aswan qhipatataq inka runakuna.

Inkakuna pachapi Wak'as llaqta kallarqataq uq tampu inkañan patapi, Inkallaqta Puquna llaqtaman ima rinapi. Chaymanta ispañul runakuna suticharqanku "Santa Bárbara de Bacas" sutiwan.

Buliwya llaqta qhispi kay tarisqanmantapacha wisikantun karqa, chawmantataq kantun. 1830 watapitaq kamarisqa karqa «Parroquia de Santa Bárbara de Vacas» jina.

Santa Bárbara Inlisya

Raymikuna

• Phuqllay, takipayanaku.
• Ayriway killapi, ñawpaq intichaw p'unchaypi: Jatun qhatu challwamanta papamanta makiwan ruwaykunamantawan (Feria del Pejerrey, la Papa y la Artesanía).
• 4 ñiqin aymuray killapi: Santa wila krus tatala.
• Corpus Christi
• 29 ñiqin inti raymi killapi: San Pedro.
• 16 ñiqin anta situwa killapi: Virgen del Carmen, Buliwyaq patrunan.
• 2 ñiqin ayamarq'a killapi: Ayakunaq p'unchaynin, mast'akus, wayllunk'as.
• 4 ñiqin qhapaq raymi killapi (puquy killapi): Santa Bárbara, Wak'aspa qhapaq raymichakuynin.

Chukupunku allinjamusqa kacharpayapaq ima, Wak'as llaqtaman chayaypi lluqsimuypi ima, chawpinpi iskay lantikunawan: Sagrado Corazón de Jesús Sagrado Corazón de Maríawan ima, iskay angelkunawan jallch'asqa kantusninpi.

Karu puriy

Runakuna puriyqacharikamunankupaq Wak'as llaqtapi ñawpaqta kasqanku sapa uq raymikunasnin, maypichus atikun mikhuriy misk'i mikhuykunata, challwata jina, q'unchapi llant'awan wayk'usqata, astawanqa sapa wata Jatun qhatu challwamanta papamanta makiwan ruwaykunamantawan p'unchaypi.

Santa Bárbara inlisyan iskay pachaq watas aswanña ruwasqata allillantaq qhawarimuy, chaymanta intichaw p'unchay qhatunta, kanchanta, quchastapis qhawarimuy kusallataq kanman.

Yachachiy

Buliwya kamachiqkuna kamarqanku ñawpaq juch'uy yachay wasi qhari wawaspaq Wak'as llaqtapi 1862 watapi, "Escuela de Varones" sutiwan, qhipantataq waq juch'uy yachay wasi warmi wawaspaq, "Escuela Municipal de Niñas" sutiwan, kamarqa Quchapampamanta llaqta kamaq 1912 watapi. Kunan p'unchaypi tiyanku kay wachay wasikuna:

Wak'as, Wawa Wasi Sagrado Corazón de Jesús

• Wawa wasi: Guardería Corazón de Jesús, kay wawa wasita kamarqanku "Hermanas Misioneras Catequistas del Sagrado Corazón" 2008 watapi.
• Huch'uy yachay wasi: Unidad Experimental Vacas, 1862 watapi kamasqa.
• Chawpi yachay wasi: Colegio Profesor Toribio Claure, 1984 watapi kamasqa.
• Yachay suntur: Ismael Montes Jatun Yachay Wasi Yachachiqkunaq Wakichikunankupaq, Escuela Superior de Formación de Maestros Ismael Montes, kay Jatun Yachay Wasiqa Challwamayupi, astawan riqsisqataq "Wak'as Normal" sutiwan, 1916 watapi kamasqa.

Musiku

Wak'as llaqtapi runakuna kawsanku papa puquchispa, chaymanta tarpullankutaq uqata, jawasta, arwijata, riquta, siwarata, waq puquykunata ima. Kay tukuy puquykunata ranqhanku intichaw p'unchay qhatupi kikin Wak'as llaqtapi, chanta apallankutaq ranqhaq waq qhatukunaman Quchapampapi, Punatapi, Jaranipipis.

Chaymanta aqhata askhata ruwallankutaq, challwamantapis wayk'unku mikhuykunata ranqhanankupaq.

Yachakuqkuna Yachay Wasi Unidad Experimental Wak'asmanta

Jaruma k'ikllu qhawariy qullamantapacha, k'ikllu tukukuypitaq kashan Jampiwasi, urqupatapitaq Santa Bárbaraq kalwariunpa kapillan

Apaykachana

• Ñan: Quchapampa - Punata - Jarani (55 km.), Jarani - Wak'as (30 km.), Wak'as - Puquna (30 km.) - Inkallaqta, Wak'as - Misk'i, Wak'as - Tiraqi.

Wak'asman rinapaq taqsikuna lluqsinku Qhuchapampa llaqtamanta, San Carlos wak'a chayri inlisya wasamanta, jinallataq Punata llaqtamanta taqsikuna lluqsillankutaq inlisyan wasamanta.

Qullana runakuna

Llaqtapi paqarisqakuna

Jarawiqkuna:

• José Rojas, yachachiq, arawirqa "Linda Vaqueña" takiyta.
• Pablo Fernández. Paqarimurqa 29 p'unchay inti raymi killapi 1.954 watapi.

Waqachiqkuna:

• Ronald Rodríguez Clavijo. Paqarimurqa 10 p'unchay tarpuy killapi 1.959 watapi.
• Freddy Veizaga Siles.

Takiqkuna:

• Albaro Clavijo López.
• Juan Carlos Rodriguez Clavijo. Paqarimurqa 22 p'unchay qhapaq raymi killapi 1.963 watapi. Payqa kay qutukunapi karqa: Inkallajta, Siembra, Kharkas, Proyección, waqkunapi ima.
• Natividad Betty Veizaga Siles. Paqarimurqa 25 p'unchay qhapaq raymi killapi 1.957 watapi. Payqa Pukaq Wayra Qutumanta 1.980 watamantapacha.

Qullana waturikuqkuna

Ñawpa runakuna Wak'aspi tiyakuqkunaqta puchu ruwaykunasninku tarisqa musuq wasi ruwaykunapi.

• Tupaq Yupanki (1471-1493), chunka ñiqin Inka.
• Wayna Qhapaq (1493-1525), chunka uqniyuq ñiqin Inka.
• Esteban Arze (1770-1815), Wak'aspi purirqa 1812 watapi.
• Simón Bolívar (1783-1830), Buliwya / Qullasuyuta Qhispiq, purirqa Wak'aspi 1825 watapi.
• Alcide d'Orbigny (1802-1857), Ransiyamanta jamut'asqa, Wak'asta watukurqa 1830 watapi, tarirqataq Chukiqayara mallkita.
• Jesús Lara (1898-1980), Qullasuyumanta arawiq, Inkallaqtaman rishaspa Wak'asta purirqa 1927 watapi.
• Martín Cárdenas (1899-1973), Buliwyamanta jamut'asqa, Inkallaqtaman rishaspa Wak'asta waturikurqa 1940 watapi.

Ñaña llaqtakuna

• Inkallaqta
• Puquna

Kaypipas qhaway

• Challwamayu
• Ismael Montes
• Juch'uy Llallawa
• Khurupampa
• Kunturpuñuna
• P'allqaluma
• Phaqcha
• Quturipunta
• Turu Wayq'u phaqcha
• Lista: Llaqtakuna (Buliwya)

Qhawallaytaq

• Wak'as munisipyu
• Ismael Montes Jatun Yachay Wasi Yachachiqkunaq Wakichikunankupaq

Hawa t'inkikuna

Parququcha

• Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Wak'as.
• Saywitu: Wak'as munisipyu
• Wak'as munisipyu: yupaykuna, saywitu
• Yupaykuna: Wak'as munisipyu
• Santa Bárbara raymi Wak'aspi (kastilla simi)
• Wak'asmanta rikch'akuna
• Betty Veizaga Pukaj Wayra Qutuwan: Llaqtaypa takiynin (Takipayanaku)
• Chiwalaki Wayrawasi (kastilla simi)
• «Ismael Montes» Yatun Yachay Wasi Yachachiqkunaq Wakichikunankupaq (Kastilla simi)
• Puya Raimondi (Chukiqayara) wañupusawanchiq (kastilla simi)