Ruraq:AlimanRuna/Robert Vallejos Valdivia Kichuwanchiqmanta

Robert Vallejos Valdivia

KICHUWANCHIQMANTA RIMANAPAQ TUNPATA YAQARISUN RIKHURIYNINMANTA

Inkakunamanta

Tukuychá tapukunku imatataq nikun kichuwa, kichuwaqa uq jatun llaqtaq parlaynin (rimaynin), kay parlaytaqa rimanku 13 junu runakuna, Kitu jap'iymanta Kuskunta chinpamuspa Qhuyasuyunta ura Arjintinakama. Kay parlayninchiqtaqa manchayta paralayta munaqkanku ispaña runakunaqa imaqtinchus misk'ipaq jap'iqkanku, chantaqa llanp'u rimay(parlay) kasqanrayku.

Tukuy ninqankuchá maymantataq jamurqa, pitaq rikhurichirqa kay parlayninchiqtari?, Chay tapukuyman kutichispaqa nisunmanchá, kay parlayqa rikhurirqa inka awichusninchiqmanpacha, may unay, Inkakuna nin; rikhurichirqanku Qhusqupi(Cuzco) chay jatun llaqta Tawantinsuyu nisqa sutiyuq llaqtapi. Ñanpaq kaq inka karqa Manku Qhapaq nisqa sutiyuq, warmintaq Mama Uqllu nisqa sutiyuq; iskayninkumanta jatarichisqanku kay llaqtatapi qhishwa parlaytaqa.

Manku Qhapaq inkaqa tukuy qharista tantaspa yachachisqa nin qhari ruwaykunamanta: tarpuyta llank'ayta, wasiruwayta, uywa qhawayta, tata Wiraquchatataq riqsichisqa; payman ch'allanankupaq. Mama Uqllutaq nin tantaspa warmikunata paykunaman yachachirqa warmi ruwaykunamanta: wayk'uyta, p'acha ruwayta, wawa uywayta, t'ipayta, awayta, chantaqa Pachamaman qarayta.

Pacha Kutiq inka kay suyutaqa astawan jatunyachisqa, churin Tupaq Yupanki, chantá allchhin Wayna Qhapaq inkapis, kay qhipa kaq Inka chayasqa jaqay Anqasmayukama chaypitaq rikhurichisqa Kituta (Quito-Ecuador), mayqinchus karqa Chinchasuyuq sunqun.

Kunanqa riqsirikunachiq inka awichusninchiqta, karqanku 13 inkakuna nin.

Urin kusku inkakuna:

1. Manku Qhapaq Inka: ~1200~1230. Intimanta chamurqa nin Kusku llaqtata rikhurichirqa chay Urinkuskuta maqanakupi qichun chay pi ayllukunachá chay jallp'aspi tiyakuqkunatataq wich'un Janaqkuskuman. Mama Uqlluwan kasararqa.
2. Sinchi Ruka inka: ~1230~1260. Manku Qhapaqpata Mama Uqlluqtawan wawanku. Kusku llaqtata qhapaqyachirqa sumaqta ñawpaman apasqa.
3. Lluq'i Yupanki inka: n~1260~1300. Wayakuna ch'aqwayta qallarirqanku kay inkapaq, chay yanakunaman jatun tatan churasqanmanta.
4. Mayta Kapaq inka: ~1300~1320. Kay inkaqa thasnurqa Allkawisata, imaqtinchus uqharikusarqanku innata wich'unakupaq.
5. Kapaq Yupanki inka: ~1320~1350. Kusku llaqtata wiñachiyta qallarin kuyumarkata, antamarkata ima inka aylluman jap'ichin, chantaqa uranchakun allkawisakunata.

Janan Kusku inkakuna:

1. Inka Ruka: ~1350~1380. Inka sutiwan qallarin rikhuriyta, chaykamaqa nikuq Sinchi maychayqa Manku, inka aylluman churan Maynata, Pinawata, Q'aytumarka kuskuman qayllapi markata ima. Jatunyachin kuskupi wasikunata
2. Llawar waqaq inka: ~1380~1410. Kuskuqayllapi wakinkuna llaqtasta churan inka aylluman, chantaqa uqharikuqkuna Kusku ukhupikaqkunata thasnun.
3. Wiraqucha: ~1410-1438. Kuskuq jallp'asninta ch'uwaman churan, waq llaatakuna ima inka aylluman churan kuskumanta chayan Pakayquchakama, Qiyaparmarkakama, Mullakakama, kakiakama. Maqanakupi tinkun Chankakunawan, kunan chay llaqtaspataqa sutikun Abankay, chay maqanakupi chankakunaqa chayaykamunku Kuskukama, Inkaqa machulaña, wawan Pachakutiqña kuskutaqa jark'an.

Janan Kusku inkakuna:

1. Pachakutiq inka: 1438 - 1471. Payña atipan maqanakupiqa chankakunataqajaqay 1471 watayuqpi( chaymantapa apan Pachakitiq sutita, jinamanta kicharin chay jatun ñanta kusku llaqta wiñananpaq. Quyakunata uranchakun chanta waq ayllukunata ima Tupaq Yupanki wawan, kay awki wata junt'asta maqanakun Chimukunawan jaqay 1450 watapitaq atipan Minchankamanta.
2. Tupaq (*) Yupanki inka 1471 - 1493. Inka aylluta chanta jallp'ata wiñachin manchaymanta pataman kitukama, uraman Mawli mayukama (chile) kuntichirumantaq Amaru mayukama (río Madre de Dios. Bolivia). Sumaqmanta Tawantin suyuta ñawpaqman apayachayta yacharqa, chhiqan kawasayta mask'arqa, tukuypaq.
3. Wayna Kapaq inka: 1493 - 1525. Rawa Uqlluwan yananchakurqa kuskupiqa chaypi wawan karqa Waskar ashka ch'aqwaykunata thasnurqa Tawantinsuyu ukhupi. Kitupitaq waq ñustawan yanachakurqa chaypi wawan karqa Atawallpa. Niraq wañupusaspa iskayman t'aqarqa Tawantinsuyu llaqtataqa Patata (kitu) atawallpaman, urata (kusku) Waskarman, chaypachas yachakurqaña ispaña runakuna chamusnqankuta
4. Waskar inka: 1525 - 1532. Wayna kapa Inakaq wawan tatan saqirqa Kuskuta paymanqa. Atawallpa inkawan maqanakupia karqanku imaqtinchus Atawallpa inka kamayta tukiyninta munarqa 7 watata maqanakupi tinkurqanku cahypitaq jap'irqanku wsiq'arqankutaq Ransisku Pisarru chamusqanmantaña Inak atawallpa wanchichirqa.
5. Atawallpa inka: 1525 - 1533. Kay inkaqa munarqa Tawantinsuyumanta inka kayta chayrayku ñañan Waskarwan maqanakurqanku 7 wata junt'ata. Ransisku Pisarru wanchichin jaqay 29 Chawawarki killapi (agosto) 1533 watapi jaqay Kajamarka llaqtapi, chaymantataq Pisarruqa rin uraman Kuskuman jap'ikapuntaq kuskuta jaqay 15 Uma raymi killa killapi 1533 watapi chaypi tukukun inkakunaq kawsayninku.

Waskarmantawan Atawallpamantawan parlaspa yaparisunmancha tunpatawan Wayna Qhapaq inka wañupusaspaña saqisqa kay Tawantinsuyuta iskaynin churisninman; Waskarman Atawallpaman ima, kay qhipaman Kituta, ñanpaqmantaq Kuskuta. Atawallpaqa mana munasqachu qhipakuyta Kitullawan, payqa munasqa Tawantinsuyuntinmanta inka kayta, chaymantataq jatun ch'anpa maqanakuman yaykusqanku nin; chaypaqqa ispaña runakunaqa chayamusqankuña nin Astikakunaq llaqtankuman, chay ñanpaq maqanakupiqa Waskar llallisqa. Atawallpa llallichikusqanmanta manchayta phiñarikusqa, mana ch'inñakusqachu, watiqmanta uqharikusqa chay ch'anpa maqanakuyta waqmanta uqharichisqa, chay maqanakupi kashaqtillanku chayamusqanku Qhusqumanqa nin ispaña runakuna Inka Atawallpaqa uq yuyaypiqa nisqa ispaña runakuna kasqankuta illa runas, jinapitaq ispaña llulla runaswan tinkukusqa, chay tinkuypiqa mana parlayta atisqankuchu yuraq qallu runaswanqa, chayllapi Ispaña tatakura jaywasqa bibliata inkaman paykunaq Wiraquchankuta riqsinanpaq Inka jap'ispa parlayta munasqa, manataq nimaynamanta parlanakuyta atispataq panpata bibnliataqa wich'usqa, chaymantataq kuraqa wisq'achisqa inkataqa, chay karqa jaqay 1.533 chay watakuna. Inkata ajimanta ispaña runasqa jap'ikapusqanku. Inka wisq'asqapi rikhurispa mañasqa kacharinankuta, nisqataq "kachariwankichiqman chayqa, kay makiy maykamachá chayan chaykama qurita kay wasi junt'ata t'inkachiykichiqman" nisqa, ispaña runakuna chayta uyarispaqa ya nisqanku, junt'achiyraq chantaraq kacharipusqayku nispataq wisq'asqallatapuni qhipachisqanku. Inkaqa kachapurisninta waqyachisqa nisqantaq tantamunankuta q'ala quri kasqanta. Tukuyniqmanta kurakakunaqa tantachimusqanku, mana unayllapi wasi junt'ata rikuchisqanku ispaña runasmanqa, kay suwathapasqa rikuspa astawan mañakusqanku, ajimanta quri makinkupiña kaqtinkamataq manasari kacharisqankuchu tata inkataqa, jinapitaq nin Ransisku Pisarruqa (Francisco Pizarro) inkamanta warmintaqa qichusqa, mana munaqllata kasarachikusqa paywan. Mana unayninmanchu nin inka Atawallpatataq wanchichisqanku, kunkanta khuchusqantu, wawqinta wanchin niq achakilla, tukuy kichuwa runakuna llawarta waqarqantu nin inkankumantaqa, wakinqa wañuchikurqanku nin qaqasman urmayuspa maychas miyukurqanku. Atawallpaq inkakasqanwan tukukapusqa chay jatun Tawantinsuyuqa, kunanqa tukuy ch'iqirasqapi kanchiq kichuwasqa, kayniqpi jaqayniqpi, mana kamaqninchiqpis kanñachu, llakiypi rikhirinchiq; wakin kichuwamasisninchiqqa kawsayninchiqtapis qunqaymanña churapushanku, yuyayninkuqa ispaña runaspata jinaña, qunqapunkuña inka ayllumanta jamusqankuta kasqankuta, sutisninkuta ima wakinqa tiqrachikunku ispaña sutikunaman, kichuwatapis manaña parlayta munankuchu, kichuwa parlaqtaqa indiu ninku jatun chiqnikuywan, chay chiqnikuy nuqanchiqtaqa jatún yachayninchiqta qunqachiwanchiq.

Rimaymanta

Amaña kunanqa chayjinatapuni llakipakunachu, jinachari kunan qhillqayta yacharikunapaq riqsirusunman kay sananpakunata.

Kichuwa simiqa 28 sananpayuqmi kasqa chay tukuyninmanta kinsamin simi sapallanwan t'uqyachikun, chaykunaqtaqa simipa sutikun, simipakunaqa kinsaminkanku riqsirina A, I, chanta U ima. Chay 24 sananpakunaqa mana sapankumanta t'uqyayta atinkuchu, yanapachikunku kay kinsa simipakunawan, kay imaynatacha uraniqpi qhawarisun chayjina.

(*) Tupaq Niyta munan chay pichá lliphipin.) el que resplandece. Yupanqui: de grandes hazañas, virtuoso, clemente (algo similar a "Augusto" para los romanos).

QHISHWAQ SANANPANKUNA

A

ch

chh

ch’

i

j

k

kh

k’

l

ll

m

n

ñ

p

ph

p’

q

qh

q’

r

s

t

th

t’

u

w

y

A

cha

chha

ch’a

i

ja

ka

kha

k’a

la

lla

ma

na

ña

pa

pha

p’a

qa

qha

q’a

ra

sa

ta

tha

t’a

u

wa

ya