K'awchu waq'ayay
K'awchu waq'ayay nisqaqa 1879 watamanta 1912 watakama Amarumayu sach'a-sach'a suyupi qullqiyuq ruruchinayuq, k'awchuwan qhatuq wiraqucha runakunap qapaqchakuysi karqan, achka runa llakichisqakunarayku "waq'ayay" nisqam.
Charles Goodyear 1839 watapi k'awchu salinachay (vulcanización) nisqata tarirqaptinsi, achka qhatuq runas k'awchuta rurayta munarqan. K'awchu sach'ataq Amarumayup suyunkunallapis wiñarqan. Chay pacha Brasilpi kaq Manaus hatun llaqtas tukurqan.
K'awchu sach'akunata mallki-mallkikunapi puquchinapaqqa achka sach'a-sach'ankuna muthusqa karqan, indihina runa llaqtakunataq - ahinataq Machiqinqa, Ashaninka, Waorani, Sapara runa - isklawchasqas karqan, k'awchuta pallananpaq qhapaq wiraquchakunapaq. Piruwpiqa Carlos Fermín Fitzcarrald sutiyuq qhatuq runas lliwmanta astawan qullqichakurqan.
Inlatirrayuq Henry Wickham 1876 watapi k'awchu murukunata pallaspa paka-pakaylla Malasyaman apaptinsi, Amarumayu suyupi k'awchu waq'ayayqa puchukarqan. Chaymantapacha Asyapipas k'awchutam puquchinku.