Phallcha
| Phallcha | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||
| Mit'an kamay | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Rikch'aq | |||||||||||||
|
(> 400 rikch'aqkuna) | |||||||||||||
Phallcha[1][2] (genus Gentiana) nisqakunaqa llimphisapa tuktuyuq t'ika yurakunam, tawa pachakmanta aswan rikch'aqmi, phallcha yura rikch'aq aylluman kapuq, tukuy Tiksimuyuntinpi mana nisyu q'uñi puystukunapi wiñaq.
Phallcha yurakunaqa ch'ulla watalla, iskay watalla icha kakuq yuram. Huk rikch'aqkunaqa kakuq raphiyuq, hukkunataq chinkaq raphiyuqmi. Tukuy rikch'aqkunaqa chimpa-chimpa raphiyuqmi. Tuktunkunaqa achka rikch'aqkunapi anqasmi, huk rikch'aqkunapitaq yuraq, q'illu icha puka. Antikunapiqa achka puka t'ikayuq rikch'aqkunam. Phallchap tuktunqa t'inkinakusqa akilla raphiyuq, pila hina t'inkinakusqa t'ika raphiyuqmi. Pichqantin (huk rikch'aqkunapitaq 4-7) raphi muyuyuqmi tuktunkunaqa: 5 akilla raphi ñawch'i, 5 t'ika raphi, ukhunpi kaq sisa raphikunayuq, tiyaq ruru raphintin, tuktu misk'iyuq.
Rikch'aqkuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Kaymi huk phallcha rikch'aqkuna:
- Chinchamali (Gentiana chamuchui)
- Chunchu wayta (Gentiana scarlatinostriata)
- Pukamaqasqa (Gentiana weberbaueri)
- Witu phallcha, witu,[3] hallu-hallu,[4] p'inqa-p'inqa (Gentiana prostrata)
- P'inqa phallcha, p'inqa-p'inqa[4] (Gentiana sedifolia), Piruwpi, punapi, kawsaq
- Puka p'inqa-p'inqa, p'inqa-p'inqa, hallu-hallu[4] (Gentiana scarlatina)
- Pacha phallcha, puka phallcha[5] (Gentiana acaulis)
- Q'illu phallcha[5] (Gentiana campanuliformis)
- Quchi p'inqa-p'inqa[4] (Gentiana podocarpa)
- (Gentiana primuloides)
- (Gentiana sandienses)
- hukkunapas
Rikch'akuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]-
Gentiana clusii -
Gentiana clausa -
Gentiana calycosa -
Gentiana septemfida
Kaypipas qhaway
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Phallchacha (Gentianella)
Pukyukuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- ↑ Fortunato L. Herrera y Garmendia (1938): Plantas que curan y plantas que matan de la flora del Cuzco. Revista Universitaria 75: 4–76. p. 55, 58.
- ↑ Bruce Mannheim: A Nation Surrounded (1998). In: Elizabeth Hill Boone and Tom Cummins (eds.): Native Traditions in the Postconquest World. Washington, D.C., 1998. 383-420. p. 393, 394: Hanaq pachap kusikuynin.
- ↑ Guadalupe Fernández de Lara Cajo (2003): Circuito turístico del Complejo Hidroenergético del Mantaro - centro de investigación y extensión agropecuaria Mantacra-Huancavelica (tesis). Gentiana prostrata "huito".
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Proyecto de conservación de la biodiversidad en el sistema TDPS, cedefoa, La Paz, Bolivia (2001)
- ↑ 5,0 5,1 Louis Girault: Kallawaya - guérisseurs itinérants des Andes. Recherches sur les pratiques médicinales et magiques. Paris 1984. p. 84. kellu, puka phallcha.
