Ikwathur sutiyuq p'anqap pukyu qillqanta qhaway

{{Chaypi qhaway 3|'''[[Chawpipacha]]''' nisqa Tiksimuyup sinrin}}
{{Mamallaqta2
 | suti                     = <!-----kikinta rurakun----->
 | waq sutikuna             = <!-----kikinta rurakun----->
 | rikchap uranpi wallqanqa = no
 | color                    = <!-----kikinta rurakun----->
 | wallqanqa                = <!-----kikinta rurakun----->   
 | qillqa wallqanqa         = <!-----kikinta rurakun----->
 | cadre unancha              = no
 | unancha                    = <!-----kikinta rurakun----->
 | qillqa unancha             = <!-----kikinta rurakun----->
 | audio = <!-----kikinta rurakun----->
 | rikcha                     = <!-----kikinta rurakun----->
 | hatun-kaq rikcha           = <!-----kikinta rurakun----->
 | qillqa                     = <!-----kikinta rurakun----->
 | Llaqta qayanqillqa         = <!-----kikinta rurakun----->
 | Llaqta taki                =
 | Mamallaqtapa raymin        = 
 | Kamachina laya             = <!-----kikinta rurakun----->
 | Umalliq                    = <!-----kikinta rurakun----->
 | Umalliq pacha              = 
 | Umalliq ministru           =  
 | Parlamento                 = <!-----kikinta rurakun----->
 | Simikuna                   = [[Qhichwa simi]],<br>[[Kastilla simi]]<br>Wak [[shimi]]kuna
 | Uma llaqta                 = <!-----kikinta rurakun----->
 | wikidata                   = 
 | Suyukuna                   = <!-----kikinta rurakun----->
 | Hatunnin llaqta            = Wayakil
 | pop                        = 
 | wata1                      = 
 | alt mini                   = <!-----kikinta rurakun----->
 | alt max                    =  <!-----kikinta rurakun----->
 | area                       = <!-----kikinta rurakun----->
 | landarya                   = 
 | Yaku                       = <!-----kikinta rurakun----->
 | pacha UTC                  = <!-----kikinta rurakun----->

 |coords                      = {{cal coor|globe:Earth|region:{{{kodea}}}_type:city|display=inline}}
 |notes area                  = {{{notes area|}}}
 |name miscellaneous geo      = {{{name miscellaneous geo|}}}
 |various geo                 = {{{various geo|}}}
 |name miscellaneous geo2     = {{{name miscellaneous geo2|}}}
 |various geo2                = {{{various geo2|}}}
 
 | name of date1           = Paqarisqan pacha
 | name of date2           = 
 | name of date3           = 
 | name of date4           = 
 | date1                     = <!-----kikinta rurakun----->
 | date2                     = 
 | date3                     = 
 | date4                     = 
 | runap-sutin               = <!-----kikinta rurakun----->
 | pop_name                  = <!-----kikinta rurakun----->
 | population                =  <!-----kikinta rurakun----->
 | population notes          = {{{population notes|}}}
 | density                   = <!-----kikinta rurakun----->
 | nom_pop division a  = 
 | population division a  =  
 | nom_pop division b = 
 | population division b = 
 | population division notes = {{{population division notes|}}}
 | name various demography = {{{name various demography|}}}
 | various demography  = {{{various demography|}}}
 | name various demography2 = {{{name various demography2|}}}
 | various demography2  = {{{various demography2|}}}
 | warmi-qhari = <!-----kikinta rurakun----->
 
 | name miscellaneous       = {{{name miscellaneous|}}}
 | miscellaneous           = {{{miscellaneous|}}}
 | Sutichasqa RLR   = <!-----kikinta rurakun----->
 | RLR (RKK) =  <!-----kikinta rurakun----->
 | Sutichasqa RLR per cápita= <!-----kikinta rurakun----->
 | RLR (RKK) per cápita = <!-----kikinta rurakun----->
 | Llamkanaqkaq indisi = <!-----kikinta rurakun----->
 | Inflasyun = <!-----kikinta rurakun----->
 | RPI = <!-----kikinta rurakun----->
 | Llaqtaqullqi = <!-----kikinta rurakun----->
 | ISO tuyru = <!-----kikinta rurakun----->
 | Internet tuyru = <!-----kikinta rurakun----->
 | Karurimana tuyru = <!-----kikinta rurakun----->
 | Kaypi wankurisqa = <!-----kikinta rurakun----->
 | name divers2 = {{{name divers2|}}}
 | divers2 =  {{{divers2|}}}
 | source1 = {{{source1|}}}
 | source2 = {{{source2|}}}
 | source3 = {{{source3|}}}
 | source4 = {{{source4|}}}
}}
'''Ikwayur''' icha '''Ikwathur''' ([[kastilla simi]]pi: ''Ecuador, "[[Chawpipacha]]"'') nisqaqa [[Uralan Awya Yala]]pi huk [[mama llaqta]]m. Uma llaqtanqa [[Kitu]] llaqtam. Ikwayur Runaq Imayka 13.212.742 runakunam kawsachkanku (2006).

== Allpa saywachi ==
* '''[[Urqu]]kuna:''' [[Chimpurasu]], [[Impapura]], [[Pichincha]], [[Qutuphaqsi]], [[Tunqurawra]], [[Kayampi urqu]], [[Sangay]] nina urqu
* '''[[Qucha]]kuna:''' [[Impaqucha]] - [[P'uchqu qucha]] - [[Quwiqucha]]
* '''[[Mayu]]kuna:''' [[Wayas mayu]] - [[Pastasa mayu]] - [[Napu mayu]]
* '''[[Wat'a]]kuna:''' [[Yawatisuyu]]

== Yurakuna wiwakunapash ==

== Wiñay kawsay ==
=== Ñawpa pachapi ===
Kunan pacha Ikwadur icha ''Chawpipacha'' nisqa suyupiqa, ancha ñawpa pacha achka runa llaqtakunas tiyarqan. Ahinataq Waltiwya ''(Valdivia)'' nisqa runakunas [[Manawi marka]]pi [[Santa Elena marka]]pipas kawsarqan, {{formatnum:3500}} kñ - {{formatnum:1800}} kñ watakunapi. Paykunaqa sumaq [[k'apra]] ruraqsi karqan. [[Awya Yala]]piqa manas ñawpaq huktaq runakunachu k'aprakunata rurayta yacharqan.

Achka wiñay kawsay yachaqkuna [[Juan de Velasco]] yachaq hina yuyarqan, aslla watamanta, [[Inka hawaykawsay|Inkakunap]] hamusqankama, huk mamallaqta hatun pusaq [[Kitu]]pi kawsarqan, pay Chawpipachap [[Antikuna|Antinkunatas]] kamachirqan, [[Puruha]] runallaqtamanta ([[Chimpurasu marka]]pi), [[San Gabriel]] llaqtaman ([[Karchi marka]]pi). Chay hatun pusaqqa Shyri nisqas karqan. Kunanqa manam tukuy wiñay kawsay yachaqkunachu pay hina yuyan. Astawan yachaqkuna yuyan, Chawpipachapi, Inkakunap hamusqankama, manas huklla hatun pusaqchu tiyarqan, aswantaq achka [[kuraka]]kunas tiyarqan, huk kurakaqa achka [[ayllu llaqta]]kunatas kamachirqan<ref>''(es)''[https://web.archive.org/web/20110719134507/http://www.dineib.gov.ec/pages/interna.php?txtCodiInfo=65 ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA], Ikwadorpak ''Ministerio de Educación''</ref>. Qhipaqa Inkakuna [[Tupaq Inka Yupanki]] [[Wayna Qhapaq]]pas Chawpipachapi Antikunatas kamachirirqan, qhipa Chawpipacha Antikunap runankuna [[Tawantinsuyu]]pi, [[Chinchaysuyu]] markapi kawsarqan. Kimsa chunka wata qhipa, Ispañulkunas hamurqan, [[Francisco Pizarro]] sutiyuq pusaqninqa 1533 watapi [[Atawallpa]] Inkatas wañuchirqan. 1534 watapiqa [[Kunkistadur]] [[Sebastián de Belalcázar]] Kitu llaqtatas hap'irqan, chay llaqta [[Ispaña]]paqmi nispa. Kunkistadurkunaqa hamurqaptinsi, [[Rumiñawi (awqaq pusaq)|Rumiñawi]] sutiyuq awqaq pusaqqa Kitu k'itipi tukuy wasikunatas ruphachirqan, Ispañulkuna ama tukuyta chaskinanpaq nispa, hinaspas [[quri]] imakunata khuyaylla rumikunatapas urqukunamansi apamurqan.

=== Kastilla Kamachiy pachapi ===
1534 watamanta 1822 watakama Kitu mamallaqtaqa [[Kastilla Kamachiy pacha|ispañul]] [[kulunya|sarushka llaqta]]s karqan. Chay watakunapiqa indihina runakuna anachatas llakikurqan. Ispañulkunaqa tukuy sumaq allpakunatas hap'irqan [[asinda]]kunata ruranapaq. Chay asindakunapiqa [[kichwa runa]]kuna sinchi-sinchilla ispañul, [[misti]]kunapaq llamk'aspas mana allin mikhunakunata chaskirqan. Misti asindadukunaqa indihinakunata anchatas maqarqan. Ispañulkunaqa hatun [[inlisya]]kunatas rurarqan, ahinataq Kitupi kaq [[Iglesia de la Compañia]] nisqata. Hinallataq achka runakuna astawan sumaq [[kapchiy]]kunatas Kitupi rurakurqan. Chay runakunaqa ''Kitupi yachay wasi'' (''escuela Quiteña'') nisqas, paykunaqa Indihinakunap ispañulkunappas yawarniyuqsi, yuyayniyuqpas karqan.

=== Republika pachapi ===
[[Ispaña Amirika Kacharikuna Awqanakuy]] nisqapi [[Antonio José de Sucre]], [[Simón Bolívar]] sutiyuq awqaq pusaqkuna Ispañulkunawan maqanakurqaptin 1822 watamanta Ikwadur nisqa suyuqa [[Hatun Kulumbya]]man kapuq markam karqan. 1830 watakunapi chay Hatun Kulumbya manaña tiyaptinsi Ikwadur huk musuq mamallaqtas tukurirqan. [[Juan José Flores]] Ikwadurpa huk ñiqin mamallaqta hatun pusaqsi tukurirqan. Hinaptinpas allpayuq mistikunaqa hinallataqsi indihinakunata maqarqan, sinchitas llamk'achisparaq. Astawantaqsi kichwa runakunaqa [[wasipunku]] nisqapi kawsarqan, mistikunapaq allpankunapi llamk'aspa, uchuylla allpayuq kaspa, chay uchuylla allpankunapi mikhuchikunanpaq llamk'aspa. [[Asindadu|Allpasapakunaqa]], [[Kathuliku Inlisya]]pas tukuykunata kamachirqan. 1895 watapi [[Eloy Alfaro]] sutiyuq runas Ikwadurpa hatun pusaqnin tukurirqan, indihinakunata ñawpaq ñiqin yanapaqsi hatun pusaq kaspa.

1941 watapi Ikwadurqa [[Piruw]]wansi maqanakurqan. Chay [[maqanakuy]] qhipaqa Piruw mamallaqta [[Amarumayu sach'a-sach'a suyu]]pi achka allpakunata Ikwadurmantas hapirqan. Chay qhipaqa iskay maqanakuyraqsi karqan, 1981 watapi, 1995 watapipas, hinaptinqa chay maqanakuykunamanta Ikwadurqa mana Piruwmantachu, Piruwtaq mana Ikwadurmantapas ima allpatapas hap'irqanchu. 1998 watapi Ikwadurpa Pirupapas umalliqninkunaqa rimanakurqan, kay hina ninakurqan, amaña maqanakuy kachunchu, nispa. Hinallataqsi [[Jamil Mahuad]], [[Alberto Fujimori]] sutiyuq umalliqninkuna mamallaqtapura [[Thak|qasi kaytas]] ruranakurqan.

1990 watamanta [[CONAIE]] sutiyuq tantanakuy [[ECUARUNARI]] tantanakuypas achka runakunap hatariykunatas qayakurqan, chay hatariykunamanta 2000 watapi [[Jamil Mahuad]] sutiyuq hatun pusaq kamachiyninmanta lluqsinanmi karqan. 1996 watamantataq huk [[Pachakutik]] nisqa runakunap pulitiku tantanakuyninmi tiyan. 2003 watapi chay Pachakutik nisqaqa yanaparqan [[Lucio Gutiérrez]] sutiyuq hatun pushaqta [[akllanakuy]]kunapi akllayta. Payqa 2005 watapi huk hatariymanta karu llaqtamanmi ayqirqan, chaymantataqmi [[Alfredo Palacio]] hatun pushaqmi tukurqan. 2007 watapitaq, kutinmanta 2009 watapipas, Ikwadur runakunaqa [[Rafael Correa]] sutiyuq runata hatun pushaqmanmi akllarqan. Payqa huk musuq [[Susyalismu]]tam Ikwadurpi ruranata munan. Pachakutik nisqaqa payta ñawpaqta yanapaspanpas, kunantaq manañam arí ninakunchu.

== Ikwadur mamallaqtap mamakamachiynin ==
Ikwadur mamallaqtap [[mamakamachiy]]ninqa 2008 watapim qillqasqam karqan. Chay mamakamachiyqa kaman, huk hatun pusaqmi tiyan, payqa ''Presidente de la República'' nisqam.<ref>[http://documentacion.asambleanacional.gov.ec/alfresco/d/d/workspace/SpacesStore/d67d4423-9f00-4f11-b9f4-479d90c5316b/constitucionkichwaI_FINAL.pdf Ecuador llaktapak Mamakamachiy], 2008</ref>

== Markakuna kitikunapas ==
{{QQ|Ikwadurpa markankuna}}
{{QQ|Ikwadurpi kitikuna}}
Ikwadur mamallaqtapiqa iskay chunka tawayuq markam kachkan, [[sach'a-sach'a]]kunapi suqta markam, [[Chala]]pi suqta markam, Antikunapitaq chunka hukniyuq marqam, [[Yawatisuyu]]pitaq huklla markam kachkan. Sapa markapiqa achka [[Ikwadurpi kitikuna|kitikunam]] kachkan.
[[Rikcha:Ecuador provinces-numbers.svg|290px|thumb|right|Ikwadurpa markankuna]]

{| class={{tablabonita}}; style="width:55%;" border="1"
|-
|- style="background:#006400; color:white"
! Marka
! Runakuna (2001)
! Kichwa runakuna (2001)
! Hallka k'iti kanchar km²
! Uma llaqta
! Runakuna (2001)
|-
| '''1''' [[Asway marka]]
| align="right" | 599.546
| align="right" | 7.060
| align="right" | 8.639
| align="center" | [[Tumipampa]]
| align="right" | 277.374
|-
| '''2''' [[Bolívar marka]]
| align="right" | 169.370
| align="right" | 17.230
| align="right" | 3.254
| align="center" | [[Waranta]]
| align="right" | 20.742
|-
| '''3''' [[Kañar marka]]
| align="right" | 206.981
| align="right" | 23.660
| align="right" | 3.908
| align="center" | [[Asuwi]]
| align="right" | 27.866
|-
| '''4''' [[Karchi marka]] 
| align="right" | 152.939
| align="right" | 335
| align="right" | 3.699
| align="center" | [[Tulkan]]
| align="right" | 47.359
|-
| '''5''' [[Chimpurasu marka]]
| align="right" | 403.632
| align="right" | 116.205
| align="right" | 5.287
| align="center" | [[Rispampa]]
| align="right" | 124.807
|-
| '''6''' [[Kutupaksi marka]]
| align="right" | 349.540
| align="right" | 45.879
| align="right" | 6.569
| align="center" | [[Latakunka]]
| align="right" | 51.689
|-
| '''7''' [[Kuri marka]]
| align="right" | 525.763
| align="right" | 478
| align="right" | 5.988
| align="center" | [[Machala]]
| align="right" | 204.578
|-
| '''8''' [[Esmeraldas marka]]
| align="right" | 385.223
| align="right" | 144
| align="right" | 15.216
| align="center" | [[Esmeraldas]]
| align="right" | 95.124
|-
| '''9''' [[Yawatisuyu]]
| align="right" | 18.640
| align="right" | 372
| align="right" | 8.010
| align="center" | [[Puerto Baquerizo Moreno]]
| align="right" | 5.539 (2006 watapi)
|-
| '''10''' [[Wayas marka]]
| align="right" | 3.309.034
| align="right" | 3.326
| align="right" | 20.502,5
| align="center" | [[Wayakil]]
| align="right" | 1.985.379
|-
| '''11''' [[Impapura marka]]
| align="right" | 344.044
| align="right" | 55.220
| align="right" | 4.599
| align="center" | [[Ibarra (Impapura)|Ibarra]]
| align="right" | 108.535
|-
| '''12''' [[Loja marka]]
| align="right" | 404.835
| align="right" | 6.738
| align="right" | 11.027
| align="center" | [[Loja]]
| align="right" | 118.532
|-
| '''13''' [[Mayukuna marka]]
| align="right" | 650.178
| align="right" | 141
| align="right" | 6.254
| align="center" | [[Babahoyo]]
| align="right" | 76.869
|-
| '''14''' [[Manawi marka]]
| align="right" | 1.186.025
| align="right" | 111
| align="right" | 18.400
| align="center" | [[Portoviejo]]
| align="right" | 171.847
|-
| '''15''' [[Morona Santiago marka]]
| align="right" | 115.412
| align="right" | 332
| align="right" | 25.690
| align="center" | [[Makas]]
| align="right" | 13.602
|-
| '''16''' [[Napu marka]]
| align="right" | 79.139
| align="right" | 33.377
| align="right" | 13.271
| align="center" | [[Tena]]
| align="right" | 16.669
|-
| '''17''' [[Orellana marka]]
| align="right" | 86.493
| align="right" | 19.698
| align="right" | 20.733
| align="center" | [[Puerto Francisco de Orellana]]
| align="right" | 18.298
|-
| '''18''' [[Pastasa marka]] 
| align="right" | 61.779
| align="right" | 12.072
| align="right" | 29.520
| align="center" | [[Puyu llaqta|Puyu]]
| align="right" | 24.432
|-
| '''19''' [[Pichincha marka]]
| align="right" | 2.388.817
| align="right" | 22.125
| align="right" | 12.938
| align="center" | [[Kitu]]
| align="right" | 1.399.378
|-
| '''20''' [[Santa Elena marka]] (++)
| align="center" | .
| align="center" | .
| align="center" | .
| align="center" | [[Santa Elena (Ikwadur)|Santa Elena]]
| align="right" | 27.351
|-
| '''21''' [[Santo Domingo de los Tsáchilas marka]] (++)
| align="center" | .
| align="center" | .
| align="center" | .
| align="center" | [[Santo Domingo de los Colorados]]
| align="right" | 322.080 (2007 watapi)
|-
| '''22''' [[Sukumpiyu marka]]
| align="right" | 128.995
| align="right" | 6.722
| align="right" | 8.330.6
| align="center" | [[Musuq Loja]]
| align="right" | 34.106
|-
| '''23''' [[Tunkurawra marka]]
| align="right" | 441.034
| align="right" | 34.003
| align="right" | 3.333,6
| align="center" | [[Ampatu llaqta|Ampatu]]
| align="right" | 154.095
|-
| '''24''' [[Zamora Chinchipi marka]]
| align="right" | 76.601
| align="right" | 3.140
| align="right" | 23.110,8
| align="center" | [[Zamora llaqta|Zamora]]
| align="right" | 10.355
|-
|}

(++) Kamasqa wata: [[2007]]

== Runakuna ==
{{QQ|Ikwadurpi Indihina runa llaqtakuna}}
{{QQ|Kichwa runa}}

=== Rimaykuna ===
{{QQ|Ikwadurpi rimaykuna}}
* [[Kastilla simi]] (ufisyal nisqa): 11.000.000 rimaq
* [[Kichwa]] simi: 2.000.000 rimaq
* [[Shuwar]] simi: 110.000 rimaq
* hukkunapas

=== Iñiy ===
* [[Kristiyanu iñiy]]

== Hatun llaqtakuna ==
* [[Wayakil]]: 2.400.000 runa
* [[Kitu]]: 1.200.000 runa

{{QQ|Sinru qillqa: Llaqtakuna (Ikwadur)}}

== Rikchakuna ==
<gallery>
Rikcha:Ec-map.png|Ikwadurpa saywitun
Rikcha:Ecuador Blue Marble.png|Ikwadur (NASA)
Rikcha:Guayaquil Malecon2000.JPG|[[Wayakil]], Ikwadurpa astawan hatun llaqtan
</gallery>

== Pukyukuna ==
<references/>
* [https://web.archive.org/web/20091114093330/http://www.inec.gov.ec/c/document_library/get_file?folderId=2139057&name=DLFE-21911.pdf www.inec.gov.ec/ / Ikwadurpi indihina runakuna (2001 watapi)]
== Hawa t'inkikuna ==
* [https://web.archive.org/web/20100513210700/http://www.inec.gov.ec/web/guest/kichwa www.inec.gov.ec] INEC (kichwa simi)
* [https://web.archive.org/web/20081119000614/http://www.inec.gov.ec/c/document_library/get_file?folderId=108306&name=DLFE-19509.pdf Ikwadurpi pulitika rakiy 2008]
* [https://web.archive.org/web/20100327002517/http://www.inec.gov.ec/web/guest/publicaciones/anuarios/cen_nac/fas_prov?doAsUserId=bOXxdIp7JDY%253D www.inec.gov.ec / Markakunap yupayninkuna, Hatun Yupay 2001]
* [https://web.archive.org/web/20070312082434/http://www.quito.gov.ec/Quichua/index.htm Quitoka, Distrito Metropollitanomi]
* [https://web.archive.org/web/20061114161908/http://www.sigob.gov.ec/Publico/LibroWeb/kichwa.pdf Dr. Alfredo Palacio: Hampika, Tukuykunapakmi Kan]
* [https://web.archive.org/web/20070313031800/http://www.kawsay.org.ec/index.php?lang=ki Kawsay Ecuador - Runakunapaq Kawsay Tantanakuypi Yanapak]
* [http://www.congreso.gov.ec/documentos/pro_presentados/27-1283.pdf Tukuy Ecuador runa shimikuna kamachiy ukupi kana, maypi kashpapash rimana, killkanamantapash kamachiy]
* [https://web.archive.org/web/20061031141628/http://www.ildis.org.ec/planddhh/plan03te.htm Ecuador Indíginas Ayllu-Juñu Chikaykuna]
* [http://www.otavalosonline.com/clasesdekichwa/download/curso_basico_de_kichwa_para_hispanoparlantes_nivel_1.pdf Curso básico de kichwa para hispanoparlantes, nivel 1]
* [https://web.archive.org/web/20180511150958/http://www.darwinadventure.com/ Galapagos, Ikwadur] (Inlish simipi)
* [http://www.ecuadors.org/ Ikwadur] (Inlish simipi)
* [http://www.galapagocruise.com/islands.html Galapagos] (Inlish simipi)

{{Punku p'anqa Ikwadur}}
{{Ikwadurpa markankuna}}
{{Urin Awya Yalapi mama llaqtam}}

[[Katiguriya:Mama llaqta (Awya Yala)]]
[[Katiguriya:Ikwadur|!]]