Lak'ota
Lak'ota, Nak'ota, Dak'ota (lak'ota simipi: Lakȟóta, Nakhóta, Dakhóta; inlish simipi: Sioux [ˈsuː/] icha Lakota) nikuq runakunaqa Chinchay Awya Yalapi, kunan Hukllachasqa Amirika Suyukunapi, Kanadapipas kawsaq indihina runa llaqtam. Kunanqa 162 waranqa runakunas kachkan, ichaqa 26.300-llanñas lak'ota simitaraq rimachkan. Hukllachasqa Amirika Suyukunapi 155.200 Lak'ota runakuna 2005 watapi karqanku 16 risirwasyun nisqakunapi, Kanadapipas kunan p'unchaw yaqa 6.600 Lak'ota runakuna kachkanku isqun Ñawpaq Nasyun (First Nation) nisqa ayllu llaqtakunapi.
Lak'otakunamanqa kimsantin runa huñum kapun:
- Isanti ("kuchuna", Santee icha Dakota nisqapas): anti Chinchay Dakota, anti Urin Dakota, Minnesota, chincha Iowa;
- Ihanktowan-Ihanktowana ("qhipanpi llaqtacha", Yankton icha Nakota nisqapas): Minnesota mayu k'iti;
- Teton icha Tetonwan (Lakota nisqapas; qallariy sut'iqa manam riqsisqachu): kunti Chinchay Dakota, kunti Urin Dakota, Wyoming, Nebraska, Montana.
Lak'otakunaqa Chinchay Awya Yalap inkill pampakunapi chakuqsi yura pallaqpas karqan, kawallupi rispa bisuntikunatas huk uywakunatapas chakuq. Chay kawallukunaqa Mishikupi ispañulkunamanta ayqispa qispispa sallqayasqas karqan.
1854 watamanta 1877 watakamas maqanakuykunapi Hukllachasqa Amirika Suyukunap awqaqninkunas Lak'otakunataqa atiparqan. Lak'ota awqaqkunap lliwmanta aswan hatun atiyqa 25-VI/26 ñiqin inti raymi killapi 1876 p'unchawkunapi Ch'ichi Ichhu Maqanaku (Battle of the Greasy Grass, Battle of the Little Bighorn) nisqapis karqan, Tatanka Yotanka (Tiyaq Turu), Tashunka Witko (Waq'a Kawallu) sutiyuq runakunas umalliqnin karqan. Chaywanpas, 1876 watap puchukayninpis HAS awqaqkunas Lak'otakunata atiparqan. HAS mama llaqtayuq runakuna bisuntikunata wañurachispa chay hinas Lak'otakunap kawsay saphita k'asuyachispa indihinakunata atirqan.
29 ñiqin qhapaq raymi killapi 1890 p'unchawpi K'irisqa Qunqur Wañuchiy (Wounded Knee Massacre) nisqapi HAS awqaqkunaqa kimsa pachak mana ayñiyuq Lak'ota runakunatas sipirqan.
Kawsaqraq Lak'otakunataqa risirwasyun nisqakunamansi kacharqanku.
1973 watapi Lak'ota runakuna, wak indihinakunapas K'irisqa Qunqur (Wounded Knee) uchuy llaqtapi ankallikurqanku, 71 p'unchawpas chay uchuy llaqtaqa indihinakunap makinkunapi karqanmi.
Kunanqa Lak'ota risirwasyunkunapi kawsaq runakunaqa lliw HAS runakunamanta aswan wakcham kachkan, kuskanchaku kawsay mit'aqa 44 watallam.
20 ñiqin qhapaq raymi killapi 2007 p'unchawpi Russell Meanspa pusasqan Lak'ota Qispikanapaq Mink'asqa (Lakota Freedom Delegation) nisqam Washington llaqtapi Lak'otakunap kachariynintam rimarirqan. Chay runakunaqa mana akllasqa kaptinmi, huk Lak'ota pusaqkunaqa manam ari nirqanchu.
