Ikwayur

Chawpipacha nisqa Tiksimuyup sinrinmanta ñawirinaykipaq chaypi qhaway.

República del Ecuador
Ikwadur Republika

Laphara Wallqanqa
Llaqta qayanqillqa: «Dios, Patria y Libertad»
Llaqta taki: Salve, Oh Patria
Situación de Ecuador
Uma Llaqta  • Runakuna  • Tinkurachina siwikuna	Kitu 1.800.378 habitantes 00°09′ S 78°21′ O
Tukri simi	Kastilla simi
Kamachiy	Republika, Dimukrasya
Kawpay
Umalliq Umalliq ranti	Rafael Correa Lenín Moreno
Qispikusqa  • Ispañamanta  • Gran Colombiamanta	24 ñiqin aymuray killapi 1822 13 ñiqin aymuray killapi 1830
Mama llaqtap hawan  • Llapan hallka k'iti k'anchar  • % yakukuna Saywakuna Chalakuna	Ñiqi: 71º 283.520 km² 4% 2010 2.237
Runakuna  • Llapan  • T'iqisqa kay	Ñiqi: 62º 13.710.234 47 hab./km²
Brutu ukhu hayt'uy (BUH) - Llaqta ukhu hayt'uy (LUH)  • Llapan (2006)  • BUH, llapan runap	Ñiqi: 70º   US$ 64.671 mill. US$ 4.776 (2006)
HDI -Runa kururay rikuchiq- (2006)	0.765 (83º) – medio
Kañina	Dólar estadounidense
Runa llaqtap sutin	ikwadurpa
Pacha suyu  • Ruphay mit'a	UTC -5 ~
Internet tuyru	.ec
Karu rimay tuyru	+593
Ankichiy tuyru	HCA-HDZ
ISO tuyru	218 / ECU / EC
Kaypi wankurisqa: O.N.U., O.E.A., B.I.D., B.M., FMI, C.A.N., FLAR, CAF, CSN, MERCOSUR, UNASUR

Ikwadur (kastilla simipi: Ecuador, "Chawpipacha") nisqaqa Uralan Awya Yalapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Kitu llaqtam. Ikwadur mamallaqtapiqa 13.212.742 runakunam kawsachkanku (2006).

Allpa saywachi

• Urqukuna: Chimpurasu, Impapura, Pichincha, Qutuphaqsi, Tunqurawra, Kayampi urqu, Sangay nina urqu
• Quchakuna: Impaqucha - P'uchqu qucha - Quwiqucha
• Mayukuna: Wayas mayu - Pastasa mayu - Napu mayu
• Wat'akuna: Yawatisuyu

Wiñay kawsay

Ikwadurpi, ñawpak ashta waranka wata, tawka runa llaktakunata tiyarkan. Kashna, Valdivia runakunaka, Manawi markapi, Santa Elena markapipash kawsarkan, 3500 AC - 1800 AC watakunapi. Paykuna, sumak rakchikkuna karkan. Awya Yalapi, mana ñawpak shuktak runakunaka rakchikunata rurana yacharkan.

Tawka wiñay kawsay yachakkuna, Juan de Velasco yachakshina yuyarkan, ashta watamanta, Inkakuna shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak Kitupi kawsarka, pay Ikwadurpa Antikunata kawarkan, Puruha llaktamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaktaman (Karchi markapi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, Inkakuna shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka kurakakuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka ayllu llaktakunata kawarkan. Kipa, Inkakuna Tupaq Inka Yupankika Wayna Kapakkapash Ikwadurpi Antikuna kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna Tawantinsuyupi, Chinchaysuyu markapi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, Francisco Pizarro pushakka 1533 watapi Atawalpa Inkata wanchirka. 1534 watapi, Kunkistadur Sebastián de Belalcázarka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta Ispañapakmi nishka. Kunkistadurkunaka shamushkaka, Rumiñawi pushakka Kitu kitipi tukuy wasikunata rupachirka, ama Ispañulkunaka tukuyta hapinkapa, kashnalla nishkami, kuri imakunata kuyaylla rumikunatapash urkuman apamurkan.

1534 watakaman, 1822 wataman, Kitupak mamallaktaka Ispañapakmi karkan. Chay watakunapi, indihina runakuna ashta llakikunata charirkan, Ispañulkunaka tukuy sumak llaktakunata hapirka, hasindakunata rurankapa, chay hasindakunapi, kichwa runakunaka sinchi sinchilla llankarka, kashnalla mana alli mikunakunata charirka, mishu amukunaka indihinakunata ashta makarka. Shinapash, sumak iglesiakunata rurarka, shina Kitupak Iglesia de la Compañia. Kashna, tawka runakuna ashtawan sumak kapchiykunata Kitupi rurakurka. Chay runakunaka Kitupa yachay wasi (escuela Quiteña) nishkami, paykuna Indihinakunapa ispañulkunapa yawarta, yuyaykunatapash charirka.

Shinapash, Antonio José de Sucre pushakka Simón Bolívar pushakkapash Ispañulkunawan makanakushka kipa, 1822 watakaman, Ikwadur Hatun Kulumbiyapak markami karka. Kashnalla, 1830 watakunakaman, Hatun Kolumbiya ña mana tiyashkaka, shinalla Ikwadurka shuk mushuk mamallaktami tukurika, Juan José Flores Ikwadurpa shukniki mamallaktapak hatun pushakmi tukurirka. Shinapash, allpayuk mishukunaka shina shinalla indihinakunata makakurka, sinchi llankachikurkapash. Ashtawan kichwa runakunaka wasipunkupi kawsarka, chaykuna mishukunapak llaktapi llankarkan, uchilla allpata charinkapa, chay uchilla allpapi mikunkapa llankarka. Allpayukkunaka, Kathuliku Inlisyakapash tukuyta kamarkan. 1895 watapi, Eloy Alfaro Ikwadurpak hatun pushak tukurirkami, payka shukniki indihinakunata allichik hatun pushakmi karka.

1941 watapi, Ikwadurka Piruwanmi makanakurka, chay makanakuykipa, Piru mamallakta ashta sacha llaktakunata Ikwadurmanta hapirka. Chaykipa, iskaytak makanakuykuna tiyarka, 1981 watapi, 1995 watapipash, shinalla chay makanakuykunamanta Ikwadur mana Pirumanta, Piru mana Ikwadurmantapash llaktata hapirka, kashna 1998 watapi Ikwadurpa Pirupapash Hatun pushakkunaka rimanakurkan, kashna nirkan ña mana makanakunami kan, shinallami Jamil Mahuad pushakka Alberto Fujimori pushakkawan kasi kayta ruranakurkan.

1990 watamanta, CONAIE tantanakuyka ECUARUNARI tantanakuykapash tawka sinchi runakunapa hatariykunata kayarkan, chay hatariykunamanta 2000 watapi Jamil Mahuad hatun pushakka llukshinami karka. Kutin, 1996 watamanta shuk Pachakutik nishkami runakunapak pulitiku tantanakuyta tiyanmi. 2003 watapi, Pachakutik yanapawan, Lucio Gutiérrez hatun pushak akllashkami karka, shinapash payka 2005 watapi shuk hatariymanta karu llaktaman llukshirka, chaymanta Alfredo Palacio hatun pushakmi tukurka. Shinapash, 2007 watapi, kutin 2009 watapipash, Ikwadur runakunaka Rafael Correa hatun pushakmi akllarkan. Payka shuk mushuk Susyalismuta Ikwadurpi ruranata munan.

Ikwadur llaktapak Mamakamachiy

Ikwadur llaktapak Mamakamachiy 2008 watapi killkashkami kan. Chay Mamakamachiy kaman, shuk hatun pushak tiyan, payka Presidente de la República nishkami.

Markakuna kitikunapash

Ikwadur mamallaktapi, ishkay chunka chusku markakuna tiyan, sachapi sukta markakunaka, Costapi sukta markakunakapash, Antikunapi chunka shuk markakunakapash, shinalla, Yawatisuyupi shuk markami kan. Shuk markapi, tawpa kitikunaka tiyan.

Ikwadurpa markankuna

Marka	Runakuna (2001)	Kichwa runakuna (2001)	Hallka k'iti kanchar km²	Uma llaqta	Runakuna (2001)
1 Asway marka	599.546	7.060	8.639	Tumipampa	277.374
2 Bolívar marka	169.370	17.230	3.254	Waranta	20.742
3 Kañar marka	206.981	23.660	3.908	Asuwi	27.866
4 Karchi marka	152.939	335	3.699	Tulkan	47.359
5 Chimpurasu marka	403.632	116.205	5.287	Rispampa	124.807
6 Kutupaksi marka	349.540	45.879	6.569	Latakunka	51.689
7 Kuri marka	525.763	478	5.988	Machala	204.578
8 Esmeraldas marka	385.223	144	15.216	Esmeraldas	95.124
9 Yawatisuyu	18.640	372	8.010	Puerto Baquerizo Moreno	5.539 (2006 watapi)
10 Wayas marka	3.309.034	3.326	20.502,5	Wayakil	1.985.379
11 Impapura marka	344.044	55.220	4.599	Ibarra	108.535
12 Loja marka	404.835	6.738	11.027	Loja	118.532
13 Mayukuna marka	650.178	141	6.254	Babahoyo	76.869
14 Manawi marka	1.186.025	111	18.400	Portoviejo	171.847
15 Morona Santiago marka	115.412	332	25.690	Makas	13.602
16 Napu marka	79.139	33.377	13.271	Tena	16.669
17 Orellana marka	86.493	19.698	20.733	Puerto Francisco de Orellana	18.298
18 Pastasa marka	61.779	12.072	29.520	Puyu	24.432
19 Pichincha marka	2.388.817	22.125	12.938	Kitu	1.399.378
20 Santa Elena marka (++)	.	.	.	Santa Elena	27.351
21 Santo Domingo de los Tsáchilas marka (++)	.	.	.	Santo Domingo de los Colorados	322.080 (2007 watapi)
22 Sukumpiyu marka	128.995	6.722	8.330.6	Musuq Loja	34.106
23 Tunkurawra marka	441.034	34.003	3.333,6	Ampatu	154.095
24 Zamora Chinchipi marka	76.601	3.140	23.110,8	Zamora	10.355

(++) Kamasqa wata: 2007

Runakuna

Rimaykuna

• Kastilla simi (ufisyal nisqa): 11.000.000 rimaq
• Kichwa simi: 2.000.000 rimaq
• Shuwar simi: 110.000 rimaq
• hukkunapas

Iñiy

• Kristiyanu iñiy

Hatun llaqtakuna

• Wayakil: 2.400.000 runa
• Kitu: 1.200.000 runa

Rikchakuna

• 
  Ikwadurpa saywitun
• 
  Ikwadur (NASA)
• 
  Rafael Correa, Mamallaktata Pushak
• 
  Wayakil, Ikwadurpa aswan hatun llaqtan

Pukyukuna

• www.inec.gov.ec/ / Ikwadurpi indihina runakuna (2001 watapi)

Hawa t'inkikuna

• www.inec.gov.ec INEC (kichwa simi)
• Ikwadurpi pulitika rakiy 2008
• www.inec.gov.ec / Markakunap yupayninkuna, Hatun Yupay 2001
• Quitoka, Distrito Metropollitanomi
• Dr. Alfredo Palacio: Hampika, Tukuykunapakmi Kan
• Kawsay Ecuador - Runakunapaq Kawsay Tantanakuypi Yanapak
• Tukuy Ecuador runa shimikuna kamachiy ukupi kana, maypi kashpapash rimana, killkanamantapash kamachiy
• Ecuador Indíginas Ayllu-Juñu Chikaykuna
• Curso básico de kichwa para hispanoparlantes, nivel 1
• Galapagos, Ikwadur (Inlish simipi)
• Ikwadur (Inlish simipi)
• Galapagos (Inlish simipi)

Punku p'anqa: Ikwadur