Ikwayur nisqapaq musuqchasqapura wakin kaynin
Siq'i 274: | Siq'i 274: | ||
=== Rimaykuna === |
=== Rimaykuna === |
||
{{QQ|Ikwadurpi rimaykuna}} |
{{QQ|Ikwadurpi rimaykuna}} |
||
* [[Kastilla simi]] (ufisyal nisqa): 11.000.000 |
* [[Kastilla simi]] (ufisyal nisqa): 11.000.000 rimaq |
||
* [[Kichwa]] simi: 2.000.000 |
* [[Kichwa]] simi: 2.000.000 rimaq |
||
* [[Shuwar]] simi: 110.000 |
* [[Shuwar]] simi: 110.000 rimaq |
||
* hukkunapas |
* hukkunapas |
||
15:50 11 awr 2011-pa llamk'apusqan
- Chawpipacha nisqa Tiksimuyup sinrinmanta ñawirinaykipaq chaypi qhaway.
Ikwadur (kastilla simipi: Ecuador, "Chawpipacha") nisqaqa Uralan Awya Yalapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Kitu llaqtam. Ikwadur mamallaqtapiqa 13.212.742 runakunam kawsachkanku (2006).
Allpa saywachi
- Urqukuna: Chimpurasu, Impapura, Pichincha, Qutuphaqsi, Tunqurawra, Kayampi urqu, Sangay nina urqu
- Quchakuna: Impaqucha - P'uchqu qucha - Quwiqucha
- Mayukuna: Wayas mayu - Pastasa mayu - Napu mayu
- Wat'akuna: Yawatisuyu
Yurakuna wiwakunapash
Wiñay kawsay
Ikwadurpi, ñawpak ashta waranka wata, tawka runa llaktakunata tiyarkan. Kashna, Valdivia runakunaka, Manawi markapi, Santa Elena markapipash kawsarkan, 3500 AC - 1800 AC watakunapi. Paykuna, sumak rakchikkuna karkan. Awya Yalapi, mana ñawpak shuktak runakunaka rakchikunata rurana yacharkan.
Tawka wiñay kawsay yachakkuna, Juan de Velasco yachakshina yuyarkan, ashta watamanta, Inkakuna shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak Kitupi kawsarka, pay Ikwadurpa Antikunata kawarkan, Puruha llaktamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaktaman (Karchi markapi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, Inkakuna shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka kurakakuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka ayllu llaktakunata kawarkan[1]. Kipa, Inkakuna Tupaq Inka Yupankika Wayna Kapakkapash Ikwadurpi Antikuna kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna Tawantinsuyupi, Chinchaysuyu markapi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, Francisco Pizarro pushakka 1533 watapi Atawalpa Inkata wanchirka. 1534 watapi, Kunkistadur Sebastián de Belalcázarka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta Ispañapakmi nishka. Kunkistadurkunaka shamushkaka, Rumiñawi pushakka Kitu kitipi tukuy wasikunata rupachirka, ama Ispañulkunaka tukuyta hapinkapa, kashnalla nishkami, kuri imakunata kuyaylla rumikunatapash urkuman apamurkan.
1534 watakaman, 1822 wataman, Kitupak mamallaktaka Ispañapakmi karkan. Chay watakunapi, indihina runakuna ashta llakikunata charirkan, Ispañulkunaka tukuy sumak llaktakunata hapirka, hasindakunata rurankapa, chay hasindakunapi, kichwa runakunaka sinchi sinchilla llankarka, kashnalla mana alli mikunakunata charirka, mishu amukunaka indihinakunata ashta makarka. Shinapash, sumak iglesiakunata rurarka, shina Kitupak Iglesia de la Compañia. Kashna, tawka runakuna ashtawan sumak kapchiykunata Kitupi rurakurka. Chay runakunaka Kitupa yachay wasi (escuela Quiteña) nishkami, paykuna Indihinakunapa ispañulkunapa yawarta, yuyaykunatapash charirka.
Shinapash, Antonio José de Sucre pushakka Simón Bolívar pushakkapash Ispañulkunawan makanakushka kipa, 1822 watakaman, Ikwadur Hatun Kulumbiyapak markami karka. Kashnalla, 1830 watakunakaman, Hatun Kolumbiya ña mana tiyashkaka, shinalla Ikwadurka shuk mushuk mamallaktami tukurika, Juan José Flores Ikwadurpa shukniki mamallaktapak hatun pushakmi tukurirka. Shinapash, allpayuk mishukunaka shina shinalla indihinakunata makakurka, sinchi llankachikurkapash. Ashtawan kichwa runakunaka wasipunkupi kawsarka, chaykuna mishukunapak llaktapi llankarkan, uchilla allpata charinkapa, chay uchilla allpapi mikunkapa llankarka. Allpayukkunaka, Kathuliku Inlisyakapash tukuyta kamarkan. 1895 watapi, Eloy Alfaro Ikwadurpak hatun pushak tukurirkami, payka shukniki indihinakunata allichik hatun pushakmi karka.
1941 watapi, Ikwadurka Piruwanmi makanakurka, chay makanakuykipa, Piru mamallakta ashta sacha llaktakunata Ikwadurmanta hapirka. Chaykipa, iskaytak makanakuykuna tiyarka, 1981 watapi, 1995 watapipash, shinalla chay makanakuykunamanta Ikwadur mana Pirumanta, Piru mana Ikwadurmantapash llaktata hapirka, kashna 1998 watapi Ikwadurpa Pirupapash Hatun pushakkunaka rimanakurkan, kashna nirkan ña mana makanakunami kan, shinallami Jamil Mahuad pushakka Alberto Fujimori pushakkawan kasi kayta ruranakurkan.
1990 watamanta, CONAIE tantanakuyka ECUARUNARI tantanakuykapash tawka sinchi runakunapa hatariykunata kayarkan, chay hatariykunamanta 2000 watapi Jamil Mahuad hatun pushakka llukshinami karka. Kutin, 1996 watamanta shuk Pachakutik nishkami runakunapak pulitiku tantanakuyta tiyanmi. 2003 watapi, Pachakutik yanapawan, Lucio Gutiérrez hatun pushak akllashkami karka, shinapash payka 2005 watapi shuk hatariymanta karu llaktaman llukshirka, chaymanta Alfredo Palacio hatun pushakmi tukurka. Shinapash, 2007 watapi, kutin 2009 watapipash, Ikwadur runakunaka Rafael Correa hatun pushakmi akllarkan. Payka shuk mushuk Susyalismuta Ikwadurpi ruranata munan.
Ikwadur llaktapak Mamakamachiy
Ikwadur llaktapak Mamakamachiy 2008 watapi killkashkami kan. Chay Mamakamachiy kaman, shuk hatun pushak tiyan, payka Presidente de la República nishkami[2].
Markakuna kitikunapash
Ikwadur mamallaktapi, ishkay chunka chusku markakuna tiyan, sachapi sukta markakunaka, Costapi sukta markakunakapash, Antikunapi chunka shuk markakunakapash, shinalla, Yawatisuyupi shuk markami kan. Shuk markapi, tawpa kitikunaka tiyan.
Marka | Runakuna (2001) | Kichwa runakuna (2001) | Hallka k'iti kanchar km² | Uma llaqta | Runakuna (2001) |
---|---|---|---|---|---|
1 Asway marka | 599.546 | 7.060 | 8.639 | Tumipampa | 277.374 |
2 Bolívar marka | 169.370 | 17.230 | 3.254 | Waranta | 20.742 |
3 Kañar marka | 206.981 | 23.660 | 3.908 | Asuwi | 27.866 |
4 Karchi marka | 152.939 | 335 | 3.699 | Tulkan | 47.359 |
5 Chimpurasu marka | 403.632 | 116.205 | 5.287 | Rispampa | 124.807 |
6 Kutupaksi marka | 349.540 | 45.879 | 6.569 | Latakunka | 51.689 |
7 Kuri marka | 525.763 | 478 | 5.988 | Machala | 204.578 |
8 Esmeraldas marka | 385.223 | 144 | 15.216 | Esmeraldas | 95.124 |
9 Yawatisuyu | 18.640 | 372 | 8.010 | Puerto Baquerizo Moreno | 5.539 (2006 watapi) |
10 Wayas marka | 3.309.034 | 3.326 | 20.502,5 | Wayakil | 1.985.379 |
11 Impapura marka | 344.044 | 55.220 | 4.599 | Ibarra | 108.535 |
12 Loja marka | 404.835 | 6.738 | 11.027 | Loja | 118.532 |
13 Mayukuna marka | 650.178 | 141 | 6.254 | Babahoyo | 76.869 |
14 Manawi marka | 1.186.025 | 111 | 18.400 | Portoviejo | 171.847 |
15 Morona Santiago marka | 115.412 | 332 | 25.690 | Makas | 13.602 |
16 Napu marka | 79.139 | 33.377 | 13.271 | Tena | 16.669 |
17 Orellana marka | 86.493 | 19.698 | 20.733 | Puerto Francisco de Orellana | 18.298 |
18 Pastasa marka | 61.779 | 12.072 | 29.520 | Puyu | 24.432 |
19 Pichincha marka | 2.388.817 | 22.125 | 12.938 | Kitu | 1.399.378 |
20 Santa Elena marka (++) | . | . | . | Santa Elena | 27.351 |
21 Santo Domingo de los Tsáchilas marka (++) | . | . | . | Santo Domingo de los Colorados | 322.080 (2007 watapi) |
22 Sukumpiyu marka | 128.995 | 6.722 | 8.330.6 | Musuq Loja | 34.106 |
23 Tunkurawra marka | 441.034 | 34.003 | 3.333,6 | Ampatu | 154.095 |
24 Zamora Chinchipi marka | 76.601 | 3.140 | 23.110,8 | Zamora | 10.355 |
(++) Kamasqa wata: 2007
Runakuna
Rimaykuna
- Kastilla simi (ufisyal nisqa): 11.000.000 rimaq
- Kichwa simi: 2.000.000 rimaq
- Shuwar simi: 110.000 rimaq
- hukkunapas
Iñiy
Hatun llaqtakuna
Rikchakuna
-
Ikwadurpa saywitun
-
Ikwadur (NASA)
-
Wayakil, Ikwadurpa aswan hatun llaqtan
Pukyukuna
- ↑ (es)ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA, Ikwadorpak Ministerio de Educación
- ↑ Ecuador llaktapak Mamakamachiy, 2008
Hawa t'inkikuna
- www.inec.gov.ec INEC (kichwa simi)
- Ikwadurpi pulitika rakiy 2008
- www.inec.gov.ec / Markakunap yupayninkuna, Hatun Yupay 2001
- Quitoka, Distrito Metropollitanomi
- Dr. Alfredo Palacio: Hampika, Tukuykunapakmi Kan
- Kawsay Ecuador - Runakunapaq Kawsay Tantanakuypi Yanapak
- Tukuy Ecuador runa shimikuna kamachiy ukupi kana, maypi kashpapash rimana, killkanamantapash kamachiy
- Ecuador Indíginas Ayllu-Juñu Chikaykuna
- Curso básico de kichwa para hispanoparlantes, nivel 1
- Galapagos, Ikwadur (Inlish simipi)
- Ikwadur (Inlish simipi)
- Galapagos (Inlish simipi)
Markakuna (Ikwadur) | ||
---|---|---|
Asway · Bolívar · Chimpurasu · Esmeraldas · Impapura · Kañar · Karchi · Kuri · Kutupaksi · Loja · Manawi · Mayukuna · Morona Santiago · Napu · Orellana · Pastasa · Pichincha · Santa Elena · Tsachila · Sukumpiyu · Tunkurawa · Wayas · Yawatisuyu · Zamora Chinchipi |