Ikwayur nisqapaq musuqchasqapura wakin kaynin
a r2.7.1) (Rurana antacha Yapasqa: ckb:ئیکوادۆر |
a Rurana antacha Yapasqa: rmy:Ekuador; cambios triviales |
||
Siq'i 65: | Siq'i 65: | ||
Ikwadurpi, ñawpak ashta waranka wata, tawka runa llaktakunata tiyarkan. Kashna, Valdivia runakunaka, [[Manawi marka]]pi, [[Santa Elena marka]]pipash kawsarkan, {{formatnum:3500}} AC - {{formatnum:1800}} AC watakunapi. Paykuna, sumak [[K'apra|rakchikkuna]] karkan. [[Awya Yala]]pi, mana ñawpak shuktak runakunaka rakchikunata rurana yacharkan. |
Ikwadurpi, ñawpak ashta waranka wata, tawka runa llaktakunata tiyarkan. Kashna, Valdivia runakunaka, [[Manawi marka]]pi, [[Santa Elena marka]]pipash kawsarkan, {{formatnum:3500}} AC - {{formatnum:1800}} AC watakunapi. Paykuna, sumak [[K'apra|rakchikkuna]] karkan. [[Awya Yala]]pi, mana ñawpak shuktak runakunaka rakchikunata rurana yacharkan. |
||
Tawka wiñay kawsay yachakkuna, [[Juan de Velasco]] yachakshina yuyarkan, ashta watamanta, [[Inka hawaykawsay|Inkakuna]] shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak [[Kitu]]pi kawsarka, pay Ikwadurpa [[Antikuna]]ta kawarkan, [[Puruha]] llaktamanta ([[Chimpurasu marka]]pi), [[San Gabriel]] llaktaman ([[Karchi marka]]pi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, [[Inka hawaykawsay|Inkakuna]] shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka [[kuraka]]kuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka [[ayllu llaqta|ayllu |
Tawka wiñay kawsay yachakkuna, [[Juan de Velasco]] yachakshina yuyarkan, ashta watamanta, [[Inka hawaykawsay|Inkakuna]] shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak [[Kitu]]pi kawsarka, pay Ikwadurpa [[Antikuna]]ta kawarkan, [[Puruha]] llaktamanta ([[Chimpurasu marka]]pi), [[San Gabriel]] llaktaman ([[Karchi marka]]pi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, [[Inka hawaykawsay|Inkakuna]] shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka [[kuraka]]kuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka [[ayllu llaqta|ayllu llaktakunata]] kawarkan<ref>''(es)''[http://www.dineib.gov.ec/pages/interna.php?txtCodiInfo=65 ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA], Ikwadorpak ''Ministerio de Educación''</ref>. Kipa, Inkakuna [[Tupaq Inka Yupanki]]ka [[Wayna Qhapaq|Wayna Kapakkapash]] Ikwadurpi Antikuna kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna [[Tawantinsuyu]]pi, [[Chinchaysuyu]] markapi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, [[Francisco Pizarro]] pushakka 1533 watapi [[Atawalpa]] Inkata wanchirka. 1534 watapi, [[Kunkistadur]] [[Sebastián de Belalcázar]]ka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta [[Ispaña]]pakmi nishka. Kunkistadurkunaka shamushkaka, [[Rumiñawi]] pushakka Kitu kitipi tukuy wasikunata rupachirka, ama Ispañulkunaka tukuyta hapinkapa, kashnalla nishkami, [[quri|kuri]] imakunata kuyaylla rumikunatapash urkuman apamurkan. |
||
1534 watakaman, 1822 wataman, Kitupak mamallaktaka Ispañapakmi karkan. Chay watakunapi, indihina runakuna ashta llakikunata charirkan, Ispañulkunaka tukuy sumak llaktakunata hapirka, [[Asinda| |
1534 watakaman, 1822 wataman, Kitupak mamallaktaka Ispañapakmi karkan. Chay watakunapi, indihina runakuna ashta llakikunata charirkan, Ispañulkunaka tukuy sumak llaktakunata hapirka, [[Asinda|hasindakunata]] rurankapa, chay hasindakunapi, [[kichwa runa]]kunaka sinchi sinchilla llankarka, kashnalla mana alli mikunakunata charirka, mishu amukunaka indihinakunata ashta makarka. Shinapash, sumak [[Inlisya|iglesiakunata]] rurarka, shina Kitupak [[Iglesia de la Compañia]]. Kashna, tawka runakuna ashtawan sumak [[kapchiy]]kunata Kitupi rurakurka. Chay runakunaka ''Kitupa yachay wasi'' (''escuela Quiteña'') nishkami, paykuna Indihinakunapa ispañulkunapa yawarta, yuyaykunatapash charirka. |
||
Shinapash, [[Antonio José de Sucre]] pushakka [[Simón Bolívar]] pushakkapash Ispañulkunawan makanakushka kipa, 1822 watakaman, Ikwadur [[Hatun Kulumbiya]]pak markami karka. Kashnalla, 1830 watakunakaman, Hatun Kolumbiya ña mana tiyashkaka, shinalla Ikwadurka shuk mushuk mamallaktami tukurika, [[Juan José Flores]] Ikwadurpa shukniki mamallaktapak hatun pushakmi tukurirka. Shinapash, allpayuk mishukunaka shina shinalla indihinakunata makakurka, sinchi llankachikurkapash. Ashtawan kichwa runakunaka [[wasipunku]]pi kawsarka, chaykuna mishukunapak llaktapi llankarkan, uchilla allpata charinkapa, chay uchilla allpapi mikunkapa llankarka. Allpayukkunaka, [[Kathuliku Inlisya]]kapash tukuyta kamarkan. 1895 watapi, [[Eloy Alfaro]] Ikwadurpak hatun pushak tukurirkami, payka shukniki indihinakunata allichik hatun pushakmi karka. |
Shinapash, [[Antonio José de Sucre]] pushakka [[Simón Bolívar]] pushakkapash Ispañulkunawan makanakushka kipa, 1822 watakaman, Ikwadur [[Hatun Kulumbiya]]pak markami karka. Kashnalla, 1830 watakunakaman, Hatun Kolumbiya ña mana tiyashkaka, shinalla Ikwadurka shuk mushuk mamallaktami tukurika, [[Juan José Flores]] Ikwadurpa shukniki mamallaktapak hatun pushakmi tukurirka. Shinapash, allpayuk mishukunaka shina shinalla indihinakunata makakurka, sinchi llankachikurkapash. Ashtawan kichwa runakunaka [[wasipunku]]pi kawsarka, chaykuna mishukunapak llaktapi llankarkan, uchilla allpata charinkapa, chay uchilla allpapi mikunkapa llankarka. Allpayukkunaka, [[Kathuliku Inlisya]]kapash tukuyta kamarkan. 1895 watapi, [[Eloy Alfaro]] Ikwadurpak hatun pushak tukurirkami, payka shukniki indihinakunata allichik hatun pushakmi karka. |
||
1941 watapi, Ikwadurka Piruwanmi makanakurka, chay [[maqanakuy| |
1941 watapi, Ikwadurka Piruwanmi makanakurka, chay [[maqanakuy|makanakuykipa]], Piru mamallakta ashta sacha llaktakunata Ikwadurmanta hapirka. Chaykipa, iskaytak makanakuykuna tiyarka, 1981 watapi, 1995 watapipash, shinalla chay makanakuykunamanta Ikwadur mana Pirumanta, Piru mana Ikwadurmantapash llaktata hapirka, kashna 1998 watapi Ikwadurpa Pirupapash Hatun pushakkunaka rimanakun, kashna nirkan ña mana makanakunami kan, shinapash [[Jamil Mahuad]] pushakka [[Alberto Fujimori]] pushakkawan [[Thak|kasi kayta]] ruranakurkan. |
||
== Ikwadur llaktapak Mamakamachiy == |
== Ikwadur llaktapak Mamakamachiy == |
||
Ikwadur llaktapak Mamakamachiy 2008 watapi killkashkami kan. Chay Mamakamachiy kaman, shuk hatun pushak tiyan, payka ''Presidente de la República'' nishkami<ref> |
Ikwadur llaktapak Mamakamachiy 2008 watapi killkashkami kan. Chay Mamakamachiy kaman, shuk hatun pushak tiyan, payka ''Presidente de la República'' nishkami<ref>[http://documentacion.asambleanacional.gov.ec/alfresco/d/d/workspace/SpacesStore/d67d4423-9f00-4f11-b9f4-479d90c5316b/constitucionkichwaI_FINAL.pdf Ecuador llaktapak Mamakamachiy], 2008 </ref>. |
||
== Markakuna kitikunapash == |
== Markakuna kitikunapash == |
||
{{QQ|Ikwadurpa markankuna}} |
{{QQ|Ikwadurpa markankuna}} |
||
{{QQ|Ikwadurpi kitikuna}} |
{{QQ|Ikwadurpi kitikuna}} |
||
Ikwadur mamallaktapi, ishkay chunka chusku markakuna tiyan, [[sacha]]pi sukta markakunaka, Costapi sukta markakunakapash, Antikunapi chunka shuk markakunakapash, shinalla, [[Yawatisuyu]]pi shuk markami kan. Shuk markapi, tawpa [[Ikwadurpi kitikuna| |
Ikwadur mamallaktapi, ishkay chunka chusku markakuna tiyan, [[sacha]]pi sukta markakunaka, Costapi sukta markakunakapash, Antikunapi chunka shuk markakunakapash, shinalla, [[Yawatisuyu]]pi shuk markami kan. Shuk markapi, tawpa [[Ikwadurpi kitikuna|kitikunaka]] tiyan. |
||
[[Rikcha:Ecuadorenumerado.PNG|290px|thumb|right|Ikwadurpa markankuna]] |
[[Rikcha:Ecuadorenumerado.PNG|290px|thumb|right|Ikwadurpa markankuna]] |
||
Siq'i 266: | Siq'i 266: | ||
==Runakuna== |
== Runakuna == |
||
{{QQ|Ikwadurpi Indihina runa llaqtakuna}} |
{{QQ|Ikwadurpi Indihina runa llaqtakuna}} |
||
{{QQ|Kichwa runa}} |
{{QQ|Kichwa runa}} |
||
Siq'i 427: | Siq'i 427: | ||
[[pt:Equador]] |
[[pt:Equador]] |
||
[[rm:Ecuador]] |
[[rm:Ecuador]] |
||
[[rmy:Ekuador]] |
|||
[[ro:Ecuador]] |
[[ro:Ecuador]] |
||
[[roa-rup:Ecuador]] |
[[roa-rup:Ecuador]] |
15:25 7 awr 2011-pa llamk'apusqan
- Chawpipacha nisqa Tiksimuyup sinrinmanta ñawirinaykipaq chaypi qhaway.
Ikwadur (kastilla simipi: Ecuador, "Chawpipacha") nisqaqa Uralan Awya Yalapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Kitu llaqtam. Ikwadur mamallaqtapiqa 13.212.742 runakunam kawsachkanku (2006).
Allpa saywachi
- Urqukuna: Chimpurasu, Impapura, Pichincha, Qutuphaqsi, Tunqurawra, Kayampi urqu, Sangay nina urqu
- Quchakuna: Impaqucha - P'uchqu qucha - Quwiqucha
- Mayukuna: Wayas mayu - Pastasa mayu - Napu mayu
- Wat'akuna: Yawatisuyu
Yurakuna wiwakunapash
Wiñay kawsay
Ikwadurpi, ñawpak ashta waranka wata, tawka runa llaktakunata tiyarkan. Kashna, Valdivia runakunaka, Manawi markapi, Santa Elena markapipash kawsarkan, 3500 AC - 1800 AC watakunapi. Paykuna, sumak rakchikkuna karkan. Awya Yalapi, mana ñawpak shuktak runakunaka rakchikunata rurana yacharkan.
Tawka wiñay kawsay yachakkuna, Juan de Velasco yachakshina yuyarkan, ashta watamanta, Inkakuna shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak Kitupi kawsarka, pay Ikwadurpa Antikunata kawarkan, Puruha llaktamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaktaman (Karchi markapi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, Inkakuna shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka kurakakuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka ayllu llaktakunata kawarkan[1]. Kipa, Inkakuna Tupaq Inka Yupankika Wayna Kapakkapash Ikwadurpi Antikuna kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna Tawantinsuyupi, Chinchaysuyu markapi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, Francisco Pizarro pushakka 1533 watapi Atawalpa Inkata wanchirka. 1534 watapi, Kunkistadur Sebastián de Belalcázarka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta Ispañapakmi nishka. Kunkistadurkunaka shamushkaka, Rumiñawi pushakka Kitu kitipi tukuy wasikunata rupachirka, ama Ispañulkunaka tukuyta hapinkapa, kashnalla nishkami, kuri imakunata kuyaylla rumikunatapash urkuman apamurkan.
1534 watakaman, 1822 wataman, Kitupak mamallaktaka Ispañapakmi karkan. Chay watakunapi, indihina runakuna ashta llakikunata charirkan, Ispañulkunaka tukuy sumak llaktakunata hapirka, hasindakunata rurankapa, chay hasindakunapi, kichwa runakunaka sinchi sinchilla llankarka, kashnalla mana alli mikunakunata charirka, mishu amukunaka indihinakunata ashta makarka. Shinapash, sumak iglesiakunata rurarka, shina Kitupak Iglesia de la Compañia. Kashna, tawka runakuna ashtawan sumak kapchiykunata Kitupi rurakurka. Chay runakunaka Kitupa yachay wasi (escuela Quiteña) nishkami, paykuna Indihinakunapa ispañulkunapa yawarta, yuyaykunatapash charirka.
Shinapash, Antonio José de Sucre pushakka Simón Bolívar pushakkapash Ispañulkunawan makanakushka kipa, 1822 watakaman, Ikwadur Hatun Kulumbiyapak markami karka. Kashnalla, 1830 watakunakaman, Hatun Kolumbiya ña mana tiyashkaka, shinalla Ikwadurka shuk mushuk mamallaktami tukurika, Juan José Flores Ikwadurpa shukniki mamallaktapak hatun pushakmi tukurirka. Shinapash, allpayuk mishukunaka shina shinalla indihinakunata makakurka, sinchi llankachikurkapash. Ashtawan kichwa runakunaka wasipunkupi kawsarka, chaykuna mishukunapak llaktapi llankarkan, uchilla allpata charinkapa, chay uchilla allpapi mikunkapa llankarka. Allpayukkunaka, Kathuliku Inlisyakapash tukuyta kamarkan. 1895 watapi, Eloy Alfaro Ikwadurpak hatun pushak tukurirkami, payka shukniki indihinakunata allichik hatun pushakmi karka.
1941 watapi, Ikwadurka Piruwanmi makanakurka, chay makanakuykipa, Piru mamallakta ashta sacha llaktakunata Ikwadurmanta hapirka. Chaykipa, iskaytak makanakuykuna tiyarka, 1981 watapi, 1995 watapipash, shinalla chay makanakuykunamanta Ikwadur mana Pirumanta, Piru mana Ikwadurmantapash llaktata hapirka, kashna 1998 watapi Ikwadurpa Pirupapash Hatun pushakkunaka rimanakun, kashna nirkan ña mana makanakunami kan, shinapash Jamil Mahuad pushakka Alberto Fujimori pushakkawan kasi kayta ruranakurkan.
Ikwadur llaktapak Mamakamachiy
Ikwadur llaktapak Mamakamachiy 2008 watapi killkashkami kan. Chay Mamakamachiy kaman, shuk hatun pushak tiyan, payka Presidente de la República nishkami[2].
Markakuna kitikunapash
Ikwadur mamallaktapi, ishkay chunka chusku markakuna tiyan, sachapi sukta markakunaka, Costapi sukta markakunakapash, Antikunapi chunka shuk markakunakapash, shinalla, Yawatisuyupi shuk markami kan. Shuk markapi, tawpa kitikunaka tiyan.
Marka | Runakuna (2001) | Kichwa runakuna (2001) | Hallka k'iti kanchar km² | Uma llaqta | Runakuna (2001) |
---|---|---|---|---|---|
1 Asway marka | 599.546 | 7.060 | 8.639 | Tumipampa | 277.374 |
2 Bolívar marka | 169.370 | 17.230 | 3.254 | Waranta | 20.742 |
3 Kañar marka | 206.981 | 23.660 | 3.908 | Asuwi | 27.866 |
4 Karchi marka | 152.939 | 335 | 3.699 | Tulkan | 47.359 |
5 Chimpurasu marka | 403.632 | 116.205 | 5.287 | Rispampa | 124.807 |
6 Kutupaksi marka | 349.540 | 45.879 | 6.569 | Latakunka | 51.689 |
7 Kuri marka | 525.763 | 478 | 5.988 | Machala | 204.578 |
8 Esmeraldas marka | 385.223 | 144 | 15.216 | Esmeraldas | 95.124 |
9 Yawatisuyu | 18.640 | 372 | 8.010 | Puerto Baquerizo Moreno | 5.539 (2006 watapi) |
10 Wayas marka | 3.309.034 | 3.326 | 20.502,5 | Wayakil | 1.985.379 |
11 Impapura marka | 344.044 | 55.220 | 4.599 | Ibarra | 108.535 |
12 Loja marka | 404.835 | 6.738 | 11.027 | Loja | 118.532 |
13 Mayukuna marka | 650.178 | 141 | 6.254 | Babahoyo | 76.869 |
14 Manawi marka | 1.186.025 | 111 | 18.400 | Portoviejo | 171.847 |
15 Morona Santiago marka | 115.412 | 332 | 25.690 | Makas | 13.602 |
16 Napu marka | 79.139 | 33.377 | 13.271 | Tena | 16.669 |
17 Orellana marka | 86.493 | 19.698 | 20.733 | Puerto Francisco de Orellana | 18.298 |
18 Pastasa marka | 61.779 | 12.072 | 29.520 | Puyu | 24.432 |
19 Pichincha marka | 2.388.817 | 22.125 | 12.938 | Kitu | 1.399.378 |
20 Santa Elena marka (++) | . | . | . | Santa Elena | 27.351 |
21 Santo Domingo de los Tsáchilas marka (++) | . | . | . | Santo Domingo de los Colorados | 322.080 (2007 watapi) |
22 Sukumpiyu marka | 128.995 | 6.722 | 8.330.6 | Musuq Loja | 34.106 |
23 Tunkurawra marka | 441.034 | 34.003 | 3.333,6 | Ampatu | 154.095 |
24 Zamora Chinchipi marka | 76.601 | 3.140 | 23.110,8 | Zamora | 10.355 |
(++) Kamasqa wata: 2007
Runakuna
Rimaykuna
- Kastilla simi (ufisyal nisqa): 11.000.000 rimaqkuna
- Kichwa simi: 2.000.000 rimaqkuna
- Shuwar simi: 110.000 rimaqkuna
- hukkunapas
Iñiy
Hatun llaqtakuna
Rikchakuna
-
Ikwadurpa saywitun
-
Ikwadur (NASA)
-
Wayakil, Ikwadurpa aswan hatun llaqtan
Pukyukuna
- ↑ (es)ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA, Ikwadorpak Ministerio de Educación
- ↑ Ecuador llaktapak Mamakamachiy, 2008
Hawa t'inkikuna
- www.inec.gov.ec INEC (kichwa simi)
- Ikwadurpi pulitika rakiy 2008
- www.inec.gov.ec / Markakunap yupayninkuna, Hatun Yupay 2001
- Quitoka, Distrito Metropollitanomi
- Dr. Alfredo Palacio: Hampika, Tukuykunapakmi Kan
- Kawsay Ecuador - Runakunapaq Kawsay Tantanakuypi Yanapak
- Tukuy Ecuador runa shimikuna kamachiy ukupi kana, maypi kashpapash rimana, killkanamantapash kamachiy
- Ecuador Indíginas Ayllu-Juñu Chikaykuna
- Curso básico de kichwa para hispanoparlantes, nivel 1
- Galapagos, Ikwadur (Inlish simipi)
- Ikwadur (Inlish simipi)
- Galapagos (Inlish simipi)
Markakuna (Ikwadur) | ||
---|---|---|
Asway · Bolívar · Chimpurasu · Esmeraldas · Impapura · Kañar · Karchi · Kuri · Kutupaksi · Loja · Manawi · Mayukuna · Morona Santiago · Napu · Orellana · Pastasa · Pichincha · Santa Elena · Tsachila · Sukumpiyu · Tunkurawa · Wayas · Yawatisuyu · Zamora Chinchipi |