Kichwa runa nisqapaq musuqchasqapura wakin kaynin
Siq'i 23: | Siq'i 23: | ||
== Kichwa runakunapak wiñay kawsaymanta == |
== Kichwa runakunapak wiñay kawsaymanta == |
||
Ikwadurpi, kichwa runakunaka ñawpak ashtawan waranka watakaman sapiyakurka. Tawka wiñay kawsay yachakkuna, [[Juan de Velasco]]shina yuyarkan, ashta watamanta, [[Inka hawaykawsay|Inkakuna]] shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak [[Kitu]]pi kawsarka, pay Ikwadurpa [[Antikuna]]ta kawarkan, [[Puruha]] llaktamanta ([[Chimpurasu marka]]pi), [[San Gabriel]] llaktaman ([[Karchi marka]]pi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, [[Inka hawaykawsay|Inkakuna]] shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka [[kuraka]]kuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka [[ayllu llaqta|ayllu llakta]]kunata kawarkan<ref>''(es)''[http://www.dineib.gov.ec/pages/interna.php?txtCodiInfo=65 ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA], Ikwadorpak ''Ministerio de Educación''</ref>. Kipa, Inkakuna [[Tupaq Inka Yupanki|Tupak Yupanki]]ka [[Wayna Qhapaq|Wayna Kapak]]kapash Ikwadurpi Antikuna kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna [[Tawantinsuyu]]pi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, [[Francisco Pizarro]] pushakmi, 1533 watapi [[Atawalpa]] Inkata wanchirka. 1534 watapi, [[Kunkistadur]] [[Sebastián de Belalcázar]]ka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta [[Ispaña]]pakmi nirka. Chay kipa, [[19 ñiqin pachakwata]]man, ashta kichwa runakunaka [[asinda]]kunapi kawsarkakun, ashta llankakushun, shinapash mana kullkitapash, mana allpatapash charikurkan. [[20 ñiqin pachakwata]]pi, hatun pushak [[Eloy Alfaro]] kichwa runakunapak hayñikunata kararkan, chay kipa, tawka runakunapak pushakkuna (shina [[Dolores Cacuango]], [[Tránsito Amaguaña]]) hayñiman makakurka. Shinalla mushuk tantanakuykuna (shinalla [[ECUARUNARI]]), tukuchirirka, kashnalla kichwa runakunaka [[Iskay simipi iskay kawsaypi yachay]]kunata rurarka. |
Ikwadurpi, kichwa runakunaka ñawpak ashtawan waranka watakaman sapiyakurka. Tawka wiñay kawsay yachakkuna, [[Juan de Velasco]]shina yuyarkan, ashta watamanta, [[Inka hawaykawsay|Inkakuna]] shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak [[Kitu]]pi kawsarka, pay Ikwadurpa [[Antikuna]]ta kawarkan, [[Puruha]] llaktamanta ([[Chimpurasu marka]]pi), [[San Gabriel]] llaktaman ([[Karchi marka]]pi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, [[Inka hawaykawsay|Inkakuna]] shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka [[kuraka]]kuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka [[ayllu llaqta|ayllu llakta]]kunata kawarkan<ref>''(es)''[http://www.dineib.gov.ec/pages/interna.php?txtCodiInfo=65 ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA], Ikwadorpak ''Ministerio de Educación''</ref>. Kipa, Inkakuna [[Tupaq Inka Yupanki|Tupak Yupanki]]ka [[Wayna Qhapaq|Wayna Kapak]]kapash Ikwadurpi Antikuna kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna [[Tawantinsuyu]]pi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, [[Francisco Pizarro]] pushakmi, 1533 watapi [[Atawalpa]] Inkata wanchirka. 1534 watapi, [[Kunkistadur]] [[Sebastián de Belalcázar]]ka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta [[Ispaña]]pakmi nirka. Chay kipa, [[19 ñiqin pachakwata]]man, ashta kichwa runakunaka [[asinda]]kunapi kawsarkakun, ashta llankakushun, shinapash mana kullkitapash, mana allpatapash charikurkan. [[20 ñiqin pachakwata]]pi, hatun pushak [[Eloy Alfaro]] kichwa runakunapak hayñikunata kararkan, chay kipa, tawka runakunapak pushakkuna (shina [[Dolores Cacuango]], [[Tránsito Amaguaña]]) hayñiman makakurka. Shinalla mushuk tantanakuykuna (shinalla [[ECUARUNARI]]), tukuchirirka, kashnalla kichwa runakunaka [[Iskay simipi iskay kawsaypi yachay]]kunata rurarka. |
||
== Musiku == |
|||
Kunan punchapi, ashta kichwa runakuna allpata llankakkunami kan. Kashna, tawka kichwa runakuna [[maki kapchiy]]ta llankakkunami kan. Ashtawan kichwa runakunaka uchilla, mana sumak allpata charikun, shinalla kunan pachapi wakchalla kawsakun (2001 watapi, 87%)<ref>'''(es)''' [http://www.eclac.cl/publicaciones/xml/6/22276/LCW16-ecuador.pdf Población indígena y afroecuatoriana en Ecuador: Diagnóstico sociodemográfico a partir del censo de 2001], p. 88</ref>. Shinalla [[Utawalu runa]]kanaka, [[Sarakuru runa]]kunakapash sumak [[maki kapchiy]]kunata hatunkapa ruran. Paykunaka chay churanakunata, [[Awaq|pachalina]]kunatapash Ikwadurpi karullaktapipash hatun. Shuktak kichwa runakuna [[taki]]kkuna kan. |
|||
==Ikwadurpi Kichwa runa llaqtakuna== |
==Ikwadurpi Kichwa runa llaqtakuna== |
08:59 4 phi 2011-pa llamk'apusqan
Kichwa runa (Kichwaruna) nisqakunaqa - Inka icha Inga nikuqpas - lliw Kichwa rimaq runakunam, Ikwadur, Kulumbya, Chincha Piruwpi kaq Qhichwa runam, ahinataq Puruhakuna, Kañarikuna hukkunapas.
Ikwadur mama llaqtapi kichwa runakunap tantanakuyninqa ECUARUNARI nisqam.
Kichwa runakunapak wiñay kawsaymanta
Ikwadurpi, kichwa runakunaka ñawpak ashtawan waranka watakaman sapiyakurka. Tawka wiñay kawsay yachakkuna, Juan de Velascoshina yuyarkan, ashta watamanta, Inkakuna shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak Kitupi kawsarka, pay Ikwadurpa Antikunata kawarkan, Puruha llaktamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaktaman (Karchi markapi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, Inkakuna shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka kurakakuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka ayllu llaktakunata kawarkan[1]. Kipa, Inkakuna Tupak Yupankika Wayna Kapakkapash Ikwadurpi Antikuna kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna Tawantinsuyupi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, Francisco Pizarro pushakmi, 1533 watapi Atawalpa Inkata wanchirka. 1534 watapi, Kunkistadur Sebastián de Belalcázarka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta Ispañapakmi nirka. Chay kipa, 19 ñiqin pachakwataman, ashta kichwa runakunaka asindakunapi kawsarkakun, ashta llankakushun, shinapash mana kullkitapash, mana allpatapash charikurkan. 20 ñiqin pachakwatapi, hatun pushak Eloy Alfaro kichwa runakunapak hayñikunata kararkan, chay kipa, tawka runakunapak pushakkuna (shina Dolores Cacuango, Tránsito Amaguaña) hayñiman makakurka. Shinalla mushuk tantanakuykuna (shinalla ECUARUNARI), tukuchirirka, kashnalla kichwa runakunaka Iskay simipi iskay kawsaypi yachaykunata rurarka.
Musiku
Kunan punchapi, ashta kichwa runakuna allpata llankakkunami kan. Kashna, tawka kichwa runakuna maki kapchiyta llankakkunami kan. Ashtawan kichwa runakunaka uchilla, mana sumak allpata charikun, shinalla kunan pachapi wakchalla kawsakun (2001 watapi, 87%)[2]. Shinalla Utawalu runakanaka, Sarakuru runakunakapash sumak maki kapchiykunata hatunkapa ruran. Paykunaka chay churanakunata, pachalinakunatapash Ikwadurpi karullaktapipash hatun. Shuktak kichwa runakuna takikkuna kan.
Ikwadurpi Kichwa runa llaqtakuna
Asway marka
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Kañari | Tumipampa kiti | Baños kitilli, Mullituru kitilli, Octavio Cordero kitilli, Quingeo kitilli, Santa Ana kitilli, Sidcay kitilli, Tarqui kitilli, Turi kitilli, El Valle kitilli |
Kañari | Walasiyu kiti | Walasiyu kitilli, Jadan kitilli, San Juan kitilli, Zhidmad kitilli |
Kañari | Nabón kiti | Nabón kitilli, El Progreso kitilli |
Kañari | Santa Isabel kiti | Santa Isabel kitilli |
Kañari | Siksik kiti | San Miguel de Jima kitilli, Ludo kitilli |
Kañari | Oña kiti | Susudel kitilli |
Bolívar marka
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Waranka | Waranta kiti | Gabriel I. Veintimilla kitilli, Facundo Vela kitilli, Wanuku kitilli, Salinas kitilli, Yakutu kitilli (San Simón), Simiátug kitilli, San Luis de Pambil kitilli |
Waranka | Chillanes kiti | Chillanes kitilli |
Waranka | Chimpu kiti | Ansakutu kitilli (Asunción kitilli) |
Waranka | Echeandía kiti | Echeandía kitilli |
Waranka | San Miguel kiti | San Pablo de Atenas kitilli |
Waranka | Kaluma kiti | Kaluma kitilli |
Chimpurasu marka
Impapura marka
Kañar marka
Kutupaksi marka
Loja marka
Napu marka
Orellana marka
Pastasa marka
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Pastasa | Pastasa kiti | Puyu kitilli, Canelos kitilli, 10 de Agosto kitilli, Fátima kitilli, Montalvo kitilli, Corrientes mayu kitilli, Sarayaku kitilli, Tarqui kitilli, Teniente Hugo Ortiz kitilli, Veracruz kitilli |
Pastasa | Mera kiti | Mera kitilli, Madre Tierra kitilli |
Pastasa | Santa Clara kiti | Santa Clara kitilli |
Pastasa | Arajuno kiti | Arajuno kitilli, Kuraray kitilli |
Pichincha marka
Sukumpiyu marka
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Napuruna | P'uchqu qucha kiti | Musuq Loja kitilli, El Eno kitilli, Pacayacu kitilli, Jambelí kitilli, Santa Cecilia kitilli |
Napuruna | Gonzalo Pizarro kiti | Gonzalo Pizarro kitilli |
Napuruna | Putumayu kiti | Puerto del Carmen kitilli, Palma Roja kitilli |
Napuruna | Shushufindi kiti | Limoncocha kitilli, Pañaqucha kitilli, San Roque kitilli |
Napuruna | Cascales kiti | El Dorado de Cascales kitilli, Santa Rosa de Sucumbíos kitilli |
Napuruna | Cuyabeno kiti | Cuyabeno kitilli, Tarapoa kitilli |
Tunqurawra marka
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Chibuleo | Ampatu kiti | Juan Benigno Vela kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Ampatu kiti | Quisapincha kitilli, Wachi Luritu kitilli, Ampatillu kitilli, Augusto N. Martínez kitilli, Constantino Fernández kitilli, Juan Benigno Vela kitilli, Pasa kitilli, Picaihua kitilli, Pilagüín kitilli, San Bartolomé kitilli, San Fernando kitilli, Santa Rosa kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Mocha kiti | Mocha kitilli, Pinguilí kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Patate kiti | Patate kitilli, El Triunfo kitilli, Los Andes kitilli, Sucres kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Pelileo kiti | Chiquicha kitilli, Rusaryu kitilli, García Moreno kitilli |
Salasaka | Pelileo kiti | García Moreno kitilli, Salasaka kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Píllaro kiti | San Andrés kitilli, San José de Poaló kitilli, San Miguelito kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Qiru kiti | Qiru kitilli, Rumipampa kitilli, Yanayaku kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Tisaleo kiti | Tisaleo kitilli |
Zamora Chinchipe marka
- * Pukyu: [3]
Kulumbyapi Kichwa runa llaqtakuna
- Inga (Inka)
Piruwpi Kichwa runa llaqtakuna
- Llakwash (Lama runa)
- Napuruna
- Piruwanu Pastasa runa (Inka)
Indihina tantanakuykuna
Iñi
Pukyukuna
- ↑ (es)ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA, Ikwadorpak Ministerio de Educación
- ↑ (es) Población indígena y afroecuatoriana en Ecuador: Diagnóstico sociodemográfico a partir del censo de 2001, p. 88
- ↑ www.codenpe.gov.ec/ Kichwa runakunamanta (kastilla simipi)
- ↑ www.peruecologico.com.pe / Qhichwa Pastasa-Tigre (kastilla simipi)
- ↑ www.peruecologico.com.pe / Napuruna
- ↑ www.peruecologico.com.pe/ Quechua Lamista / Llakwash runakuna (kastilla simipi)
Hawa t'inkikuna
- Commons nisqapi suyukunata uyarinakunatapas tarinki kaymantam: Kichwa runa.
Ikwadurpi runa llaqtakuna | ||
---|---|---|
Indihina runa llaqtakuna: Achuar · A'i Kofán · Awá · Chachi · Épera · Kichwa runa · Sapara · Sekoya · Shiwiar · Shuwar · Siona · Tsa'chila · Waorani · | ||
Kichwa runa llaqtakuna: Chibuleo · Karanki · Kayampi · Kañari · Kichwa runa · Kitu Kara · Natabuela · Utawalu · Panzaleo · Puruha · Salasaka · Sarakuru · Tunkurawa Kichwa runa · Waranka · Amarumayu sach'a-sach'a suyup Kichwa runan: Napuruna · Pastasa runa | ||
Huk indihina runa llaqta: Manta-Wankawillka-Puna | ||