Punu suyu nisqapaq musuqchasqapura wakin kaynin

Punu suyu nisqaqa (aymara simipi: Punu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Puno) Piruw mama llaqtapi huk suyum . Uma llaqtanqa Punu llaqtam.

Allpa saywachi

Amachasqa sallqa suyukuna: Bahuaja-Sonene mamallaqta parki - Titiqaqa mama llaqta risirwa - Aymara-Lupaka risirwa suyu
Mayukuna: Huchusuma mayu - Illawi mayu - Lampa mayu - Pukara mayu - Quwata mayu - Ramis mayu - Such'i mayu - San Gabán mayu - Wankani mayu; Kallawaya pruwinsyapi: Makusani mayu - Ayapata mayu - Ayuyani mayu; Melgar pruwinsyapi: Nuñuwa mayu - Q'urawiña mayu (Río Corahuiña)
Q'asakuna: Krus Laqa (4.850 msnm) - Sipitlaqa (4.800 msnm) (Chukuwitu llaqtapi) - Iskay Krus (4.800 msnm) (San Antonio de Putina llaqtapi); Susuyu (4.375 msnm) (Kallawaya Puwirtu Punu).
Quchakuna: Arapa qucha - Chakchura qucha - Lagunillas qucha - Lurisquta - Pukaqucha - Saqa qucha - Sara qucha - Suchi qucha - Suytuqucha - Titiqaqa qucha - Umayu qucha; Kallawaya pruwinsyapi: Q'umir umiña qucha - Chunkara qucha - Ururillu qucha (Ururillu distritupi) - Janq'uquta (Janjojota) (Ururillu distritupi)
Wat'akuna:
- Titiqaqa quchapi: Amantani - Intika - Titiqaqa wat'a - Sutu wat'a - Chirita nº 1 - Chirita nº 2 - Ustuti - Qipata - Chilata - Suwasi - Istiwis.
- Wiñaymarka quchapi: Sikaya, Luti, Qawana, Patawata, Yuspiki.
Yaqa wat'akuna: Chukuwitu qaya wat'a - Kapachika - Qupaqhawana yaqa wat'a - Wat'a yaqa wat'a

Wallakuna: Apulupampa walla - Raya walla - Willkanuta walla

Urqukuna

Suti	Hanaq kay (~)	Tiyakuynin
Achasiri	4.950 m	Kallawaya pruwinsya
Allinqhapaq	5.780 m	Kallawaya pruwinsya
Ananiya	5.853 m	Putina pruwinsya
Ariquma	- m	Kallawaya pruwinsya
Chihik'apaq	5.650 m	Kallawaya pruwinsya
Hatun Palumani	5.730 m	Putina pruwinsya
Lluqisa	5.100 m	Kallawaya pruwinsya
Qinamari	5.438 m	Kallawaya pruwinsya
Wisk'achani rit'i urqu	- m	Putina pruwinsya
Wisk'achani	- m	Wankani pruwinsya
Yuraq Unu	- m
Kawalluni rit'i urqu	+5.400 m	Putina pruwinsya
Kallihun	5.827 m	Putina pruwinsya
Kalihun	5.350 m	Sandia pruwinsya
Chapi rit'i urqu	5.400 m	Putina pruwinsya
Chuqñaquta rit'i urqu	4.683 m ? 5.800 m ?	Putina pruwinsya
Kunakunka rit'i urqu	+5.000 m	Putina pruwinsya
Jorge Chávez rit'i urqu	+5.200 m	Putina pruwinsya
Jurwari rit'i urqu	+5.200 m	Putina pruwinsya
Lusujucha rit'i urqu	+5.200 m	Putina pruwinsya
Ñakariya rit'i urqu	5.360 m	Putina pruwinsya, Sandia pruwinsya
Rit'i Urmasqa rit'i urqu	+5.200 m	Putina pruwinsya
Rit'ipata rit'i urqu	5.350 m	Sandia pruwinsya
San Andrés rit'i urqu	+5.200 m	Putina pruwinsya
Surapata rit'i urqu	5.324 m	Putina pruwinsya
Wilaquta rit'i urqu	5.179 m	Sandia pruwinsya
Ichhuqullu rit'i urqu	5.423 m	Putina pruwinsya
Salluyu rit'i urqu	5.999 m	Putina pruwinsya, Sina distritu; Buliwyapipas
Yanaqaqa	5.143 m m	-
Charantaña rit'i urqu	5.200 m	Nuñuwa distritu
Chimpulla	5.489 m	Melgar pruwinsya, Santa Rosa distritu, Qusqu suyu, K'anas pruwinsya, Layu distritu
Hatun Sallqa rit'i urqu	5.200 m	Nuñuwa distritu
Jarupata rit'i urqu	5.432 m	Nuñuwa distritu
Khunurana	+5.200 m	Santa Rosa distritu
Kunka rit'i urqu	+5.200 m	Melgar pruwinsya, Santa Rosa distritu, Qusqu suyu, K'anas pruwinsya, Layu distritu
K'anta q'asa	5.300 m	Nuñuwa distritu
Lawaña rit'i urqu	5.300 m	Nuñuwa distritu
Muskaya	5.400 m	Melgar pruwinsya, Nuñuwa distritu, Qusqu suyu, K'anas pruwinsya, Layu distritu, Qanchi pruwinsya, Marankani distritu
Pumanuta rit'i urqu	5.516 m	Nuñuwa distritu
Qillma rit'i urqu	5.448 m	Nuñuwa distritu
Sachapata rit'i urqu	5.432 m	Nuñuwa distritu
Sapunuta rit'i urqu	5.200 m	Nuñuwa distritu
Santa Juana	+5.200 m	Nuñuwa distritu, Santa Rosa distritu
Tulallipiña rit'i urqu	5.200 m	Nuñuwa distritu
Yana Quchilla	5.443 m	Melgar pruwinsya, Santa Rosa distritu (saywa: Punu / Qusqu); Willkanuta walla / Raya walla

Yurakuna

Sillu-sillu Alchemilla pinnata
Ch'ihi Agrostis breviculmis
Garbasillu Astragalus garbancillus (Garbancillo)
Yarita Azorella yareta
Willma cebadilla Bromus lanatus
Bromus unioloides (Cebadilla)
Sura-sura Calamagrostis heterophyla
Mula pastu Calamagrostis rigida
Waylla ichhu Calamagrostis sp.
Ñapha pastu Calamagrostis vicunarum (Crespillo)
Kunkuna, champa icha kunkush Distichia muscoides
Awha-awha icha quwi mirachi Erodium sp. (Amor chico)
Ch'illiwa Festuca dolichophylla
Unu jallu icha aya phallcha Gentiana peruviana
Uhutilla Geranium sp.
Hununcara Gnaphalium sp.
Pilli plateado Gomphrena sp.
Huk'uchaq chupan Hordeum muticum (Cola de ratón)
Pilli-pilli Hypochoeris sp.
Hunquillo Juncus sp.
Mula pilli Liabum ovatum
Lucilia aretioides (Pasto estrella)
Muhlenbergia ligularis (Grama dulce)
Llapha icha ñapha pastu Muhlenbergia peruviana
Plantago sp. (Llantén)
Ch'akí llantin Plantago monticola
Q'achu Poa sp.
Poa candamoana (Grama)
Tuturilla Scirpus rigidus (Totorilla)
Ichhu Stipa ichu
Layu Trifolium peruvianun
Phusa-phusa Valeriana

Uywakuna

Ururillu quchapiqa, Melgar pruwinsyapi, kay pisqu layakunam wiñanku: ^[1]

Urin alqamari Phalcoboenus albogularis
Ch'inqu Lessonia oreas
Tiwtinku Tringa melanoleuca
Pichinku Zonotrichia capensis
Yuraq waqar Egretta thula

Yuraq waqar Egretta thula
Likichu Vanellus resplendens
Tuturiru Phleocryptes melanops
Puka pariwana: Phoenicopterus ruber

Maraq-maraq Plegadis ridgwayi
Chuqa: Fulica americana
Ajoya Fulica gigantea
Yuksa Anas versicolor
Lophonetta specularioides = Anas specularoides (kastilla simipi: pato cordillerano)
Puka pili Anas cyanoptera
Yuraq waqar Egretta thula
Sutru Anas flavirostris
K'ili ("Kele") Centropelma microptera = Rollandia microptera
Ch'inqu Lessonia oreas
Q'upu Oxyura ferruginea
Tiwtinku Tringa melanoleuca
Chulpurunku Rollandia rolland
Urin [alqamari]] Phalcoboenus albogularis
Puna qiwlla Larus serranus
Pichinku Zonotrichia capensis
Uywantullu Podiceps occipitalis
Tikichu Gallinula chloropus
Likichu Vanellus resplendens
Tuturiru Phleocryptes melanops
Pariwana Phoenicopterus ruber
Sicalis uropygialis

Pulitika Rakiy

Chunka kimsayuq pruwinsyanmi kan:

Pruwinsya	Runakuna(2007)^[2]	Uma llaqta	Kuraka
Asankaru	136.829	Asankaru	Ruben Pachari Inofuente
Kallawaya	73.946	Makusani	Nancy Rossel Angles
Chukuwitu	126.259	Chulli	Eugenio Barbaito Constanza
Qullaw	81.059	Illawi	Fortunato Calli Incacutipa
Wankani	69.522	Wankani	Alex Gómez Pacoricona
Lampa	48.223	Lampa	Ciriaco Isidro Diaz Arestegui
Melgar	74.735	Ayawiri	Bernardo Natividad Meza Alvarez
Muhu	27.819	Muhu	Randolfo Mamani Aracayo
Punu	229.236	Punu	Luis Butron Castillo
San Antonio de Putina	50.490	Putina	Alex Max Sullca Caceres
Sandia	62.147	Sandia	Angel Mario Quispe Quispe
San Ruman	240.776	Hullaqa	David Maximiliano Mamani Paricahua
Yunkuyu	47.400	Yunkuyu	Juan Huanca Coarita

Wiñay kawsay

Runakuna

2005 watapiqa Punu suyupi 1.245.508 runakunam kawsachkanku.

Simikuna

Qhapaq qillqasqa: Punu suyupi rimaykuna

Punu suyupiqa Qusqu-Qullaw runasimita, kastilla simita, aymara simita rimanku.^[3]

Simi	Rimaqkuna 2004 (%)	Rimaqkuna 2009 (%)
Qhichwa simi	39,2	38,7
Aymara simi	27,9	25,9
Kastilla simi	32,9	35,4
Huk simi	-	0,1

Kay llaqtakunapi aswanta aymara simitam rimanku:

Chimu, Ojerani, Ichhu, Chuchitu, Aqura, Illawi, Chulli, Pomata, Sipita, Yunkuyu, Huchusuma

Kay llaqtakunapi aswanta qhichwa simitam rimanku:

Pawqarqulla, Hatunqulla, Sillustani, Kapachika yaqa wat'a, Intika, Amantani, Hullaqa, Pukara, Ayawiri, Lampa, Asankaru, Makusani, Sandia.

Pruwinsya	Kastilla simita rimaqkuna /1	%	Indihina simita rimaqkuna /1, /2	%
Asankaru	21,686	17.7	100,903	82.2
Kallawaya	9,308	14.4	55,411	85.6
Chukuwitu	29,308	25.7	84,606	74.2
Qullaw	15,993	21.5	58,306	78.4
Wankani	9,312	14.7	53,989	85.2
Lampa	10,502	24.0	33,192	75.8
Melgar	18,940	28.3	47,929	71.6
Muhu	3,275	12.9	22,081	87.0
Punu	93,228	44.5	115,510	55.1
San Antonio de Putina	12,856	28.5	32,206	71.4
Sandia	18,904	34.0	36,586	65.9
San Román	130,888	60.1	86,527	39.8
Yunkuyu	12,991	29.9	30,439	70.0
Llapan	387,191	33.8	757,685	66.1

/1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata

/2 Indihina simi: qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk indihina simi (mana hawa simi)

Pukyu: ^[2]

Raymikuna

Mamacha Kandilariya Raymi (Punu)

Tusuy

Pandilla Puneña

Kallawaya pruwinsyapi tusuykuna:

Karu puriy

Punu suyupitaq Titiqaqa qucha, hinaspa Sillustanipi chullpakuna kan.

Yachachiy

Apaykachana

Suyupi paqarisqa

Kaypipas qhaway

Pukyukuna

↑ Sallqa uywakuna, Punu pdf (kastilla simi), r. 13: Ururillu qucha, Melgar
↑ ^2,0 ^2,1 www.inei.gob.pe
↑ www1.inei.gob.pe (kastilla simi)

Hawa t'inkikuna

Saywitu: Punu suyu
bvirtual.proeibandes.org/ Yanet Tapia: Estrategias metodológicas de enseñanza y uso de lenguas en docentes de escuelas EBI en el distrito de Mañazo, Puno (kastilla simi; Qhichwa simipi pisichaynin: p. 153 - 157)
Manifiesto de Taquile (Kastilla simipi)

Punku p'anqa: Piruw

	Punu suyu
	Uma llaqta: Punu
	Pruwinsyakuna: Asankaru • Chukuwitu • Kallawaya • Lampa • Melgar • Muhu • Punu • Putina • Qullaw • San Román • Sandia • Wankani • Yunkuyu
	Amachasqa sallqa suyukuna: Aymara-Lupaka risirwa suyu • Bahuaja-Sonene mamallaqta parki • Titiqaqa mama llaqta risirwa
	Urqukuna: Achasiri • Allin Qhapaq • Allqachaya • Ananiya • Ariquma • Awsanqati (Punu) • Balansani • Chakiriyuq • Chapi • Chawpi Urqu • Chichi Qhapaq • Chimpulla • Chulumpirini • Ch'uxña Quta • Hatun Pastu • Ikinitu • Jichuqullu • Jisk'a Larqanku • Jorge Chávez • Kalihun • Kallihun • Karupata • Kawalluni • Khunurana (Raya walla) • Kunakunka • Khunurana (Willkanuta walla) • Larqanku • Lusujucha • Lluqisa • Minapunta Muru Muruni • Muskaya • Palumani • Pumanuta • Pumaqulluni • Qillma • Qillqa • Qillwaqutarit'i • Qinamari • Qurwari • Quyllur Puñuna • Q'iruni • Rit'i Urmasqa • Rit'ipata • Salluyu • San Andrés • San Braulio • San Carlos • San Luis • Santa Juana • Surapata • Wanakuni • Waykira • Waynaqhapaq • Wila Kunka • Wilaquta (Kallawaya) • Wilaquta (Sandia) • Wira Apachita • Wisk'achani rit'i urqu • Wisk'achani urqu • Yana Quchilla • Yanawara • Yuraq Unu • Ñakariya; Wallakuna: Apulupampa walla • Kallawaya walla • Raya walla • Willkanuta walla
	Quchakuna: Ananta qucha • Arapa qucha • Ariquma qucha • Chakas qucha • Chakchura qucha • Chunkara qucha • Janq'uquta (Punu) • Kukaña qucha • Lagunillas qucha • Lurisquta • Pukaqucha • Q'umir umiña qucha • Saraqucha • Saqa qucha • Such'i qucha • Suyt'uqucha (Lampa) • Suyt'uqucha (Melgar) • Titiqaqa qucha • Umayu qucha • Ururillu qucha • Wiluyuq qucha • Wiñaymarka qucha
	Mayukuna: Ayapata mayu • Aqhuyani mayu • Heath mayu • Huchusuma mayu • Illawi mayu • Inampari mayu • Lampa mayu • Makusani mayu • Pukara mayu • Quwata mayu • Ramis mayu • Such'i mayu • Tampupata mayu • Wanqani mayu
	Wat'akuna: Amantani • Chilata • Chirita 1 • Chirita 2 • Intika • Istiwis • Luti • Patawata • Qawana wat'a • Qipata • Sikaya • Sutu wat'a • Suwasi wat'a • Tikunata • Titiqaqa wat'a • Ustuti • Yuspiki: Yaqa wat'akuna: Chukuwitu yaqa wat'a • Kapachika yaqa wat'a • Qupaqhawana yaqa wat'a • Wat'a yaqa wat'a • Wat'asani yaqa wat'a
	Mawk'a llaqtakuna: Jisk'airumuqu • Kalasaya • Kutimpu • Pukara • Sillustani
	Runa llaqtakuna: Aymara • Qhichwa
	Punu suyupi rimaykuna: aymara simi • kastilla simi • qhichwa simi

	Suyukuna (Piruw)
	Amarumayu · Anqash · Apurimaq · Ariqipa · Ayakuchu · Ika · Kashamarka · Lampalliqi · Lima · Luritu · Mayutata · Muqiwa · Pasqu · Piwra · Punu · Qispi Kay · Qusqu · San Martín · Sunin · Taqna · Tumpis · Ukayali · Wankawillka · Wanuku

[1] Sallqa uywakuna, Punu pdf (kastilla simi), r. 13: Ururillu qucha, Melgar

[[http://www.inei.gob.pe]-2] 2,0 ^2,1 www.inei.gob.pe

[3] www1.inei.gob.pe (kastilla simi)

[1]

[2]

[3]