Piruw nisqapaq musuqchasqapura wakin kaynin
Sin resumen de edición |
Sin resumen de edición |
||
Siq'i 63: | Siq'i 63: | ||
* '''[[Runa]] [[llaqta]]p [[suti]]n:''' ''piruwpa'' icha ''piruwanu'' ([[runa simi]]pi), ''perulero'' icha ''peruano'' ([[kastilla simi]]pi), ''peruvian'' ([[inlish simi]]pi), ''péruvien'' ([[Phransya simi]]pi), ''peruanische'' ([[aliman simi]]pi), ... |
* '''[[Runa]] [[llaqta]]p [[suti]]n:''' ''piruwpa'' icha ''piruwanu'' ([[runa simi]]pi), ''perulero'' icha ''peruano'' ([[kastilla simi]]pi), ''peruvian'' ([[inlish simi]]pi), ''péruvien'' ([[Phransya simi]]pi), ''peruanische'' ([[aliman simi]]pi), ... |
||
==[[Sanancha]]kuna== |
==[[Sanancha]]kuna== |
||
[[Image:Flag of Peru.svg|thumb|left|200px|Piruwpa [[unancha]]n]]{{QQ|Piruwpa Sananchakuna}} |
|||
===[[Unancha]]=== |
===[[Unancha]]=== |
||
{{QQ|Piruwpa unanchan}} |
|||
*'''[[Llimphi]]kuna:''' {{leyenda|red|[[Puka]]}} {{leyenda|white|[[Yuraq]]}} {{leyenda|red|[[Puka]]}} |
*'''[[Llimphi]]kuna:''' {{leyenda|red|[[Puka]]}} {{leyenda|white|[[Yuraq]]}} {{leyenda|red|[[Puka]]}} |
||
*'''[[Tupu]]kuna:''' 3:2 |
*'''[[Tupu]]kuna:''' 3:2 |
||
[[Rikcha:Flag of Peru.svg|center|border|250px]] |
|||
====[[Wiñay kawsay]]==== |
|||
<center><gallery> |
|||
Image:Banner of the Inca Empire.svg|<center><small>[[Tawantinsuyu]]p [[Wiphala]]n</small></center><small><center>14 kaq pachakwata–16 kaq pachakwata</small></center> |
|||
Image:Estandarte real España (1761-1838).png|<center><small>[[Ispaña]]p [[Monarkhiya]]p [[unancha]]n</small></center><small><center>1532–1824</small></center> |
|||
Rikcha:Flag of New Spain.svg|<center><small>[[Wirrinatu Piruw|Wirrinatu]]pa [[unancha]]n</small></center><small><center>1542–1824</small></center> |
|||
Image:Flag of Peru (1820 proposal).svg|<center><small>[[William Miller|Miller]]pa [[unancha]]n</small></center><small><center>1820</small></center> |
|||
Image:Flag of Peru (1821 - 1822).svg|<center><small>[[José de San Martín|San Martin]]pa [[unancha]]n</small></center><small><center>1821–1822</small></center> |
|||
Image:Sueño de San Martin.jpg|<center><small>[[José de San Martín|San Martin]]pa [[puñuy]]</small></center><small><center></small></center> |
|||
Image:Flag of Peru (1822).svg|<center><small>[[José Bernardo de Tagle|Torre Tagle]]pa [[unancha]]n [[huq]] ñiqin </small></center><small><center>[[Pawqar waray killa]]-1822</small></center> |
|||
Image:Flag of Peru (1822 - 1825).svg|<center><small>[[José Bernardo de Tagle|Torre Tagle]]pa [[unancha]]n [[iskay]] ñiqin </small></center><small><center>Aymuray killa-1822–1825</small></center> |
|||
Image:Flag of Peru (1825 - 1950).svg|<center><small>[[Simón Bolívar|Bolivar]]pa [[unancha]]n</small></center><small><center>1825–1950</small></center> |
|||
Image:Flag of Peru (1825 - 1950).svg|<center><small>[[Chincha]]y [[Piruw]]pa [[unancha]]n</small></center><small><center>1836–1839</small></center> |
|||
Image:Flag of South Peru.svg|<center><small>[[Uralan]] [[Piruw]]pa [[unancha]]n</small></center><small><center>1836–1839</small></center> |
|||
Image:Flag of the Peru-Bolivian Confederation.svg|<center><small>[[Piruw]]-[[Buliwya]]p [[Piruw-Buliwyap Kunfidirasiuwn|Kunfidirasiuwn]]pa [[unancha]]n</small></center><small><center>1836–1839</small></center> |
|||
Image:Flag of Peru.svg|<center><small>[[Kuna]]n [[unancha]]n</small></center><small><center>1950–</small></center> |
|||
</gallery></center> |
|||
====Huq [[unancha]]kuna==== |
|||
<center><gallery> |
|||
Image:Flag of Peru.svg|<center><small>[[Piruw]]pa [[unancha]]n</small></center> |
|||
Image:Flag of Peru (state).svg|<center><small>[[Piruw]]pa [[mama llaqta]]p [[unancha]]n</small></center> |
|||
Image:Flag of Peru (war).svg|<center><small>[[Maqanakuy]]pa [[unancha]]n</small></center> |
|||
Image:Naval Jack of Peru.svg|<center><small>[[Piruw]]pa [[hatun qucha]]p [[unancha]]n</small></center> |
|||
</gallery></center> |
|||
===[[wallqanqa sanancha|Wallqanqa]]=== |
===[[wallqanqa sanancha|Wallqanqa]]=== |
||
{{QQ|Piruwpa wallqanqa}} |
|||
[[Image:Escudo nacional del Perú.svg|thumb|left|170px|Piruwpa [[wallqanqa sanancha|wallqanqa]]]] |
|||
'''[[Rikcha]]kuna:''' [[ |
'''[[Rikcha]]kuna:''' |
||
* [[Chunta]]p [[mascaipacha]] |
|||
* [[Wik'uña]] (''Vicugna vicugna'') |
|||
* [[Kina-kina]] (''Cinchona pubescens'') |
|||
* [[Quri]]pa kurnukupiya. |
|||
[[Rikcha:Escudo nacional del Perú.svg|center|border|200px]] |
|||
====[[Wiñay kawsay]]==== |
|||
<center><gallery> |
|||
Image:Escudo de la República Peruana (1821-1825).png|<center><small>[[José de San Martín|San Martin]]pa [[wallqanqa sanancha|wallqanqa]]</small></center><small><center>1822–1825</small></center> |
|||
Image:Escudo de la República Peruana (1825-1950).svg|<center><small>[[Simón Bolívar|Bolivar]]pa [[wallqanqa sanancha|wallqanqa]]</small></center><small><center>1825–1950</small></center> |
|||
Image:Escudo nacional del Perú.svg|<center><small>[[Kuna]]n [[wallqanqa sanancha|wallqanqa]]</small></center><small><center>1950–</small></center> |
|||
</gallery></center> |
|||
====Huq [[wallqanqa sanancha|wallqanqa]]kuna==== |
|||
<center><gallery> |
|||
Image:Escudo nacional del Perú.svg|<center><small>[[Piruw]]pa [[wallqanqa sanancha|wallqanqa]]</small></center> |
|||
Image:Escudo de armas del Perú.svg|<center><small>[[Ayñi]]kunapa [[wallqanqa sanancha|wallqanqa]]</small></center> |
|||
Image:Gran Sello de la República del Perú.svg|<center><small>[[Piruw]]pa [[mama llaqta]]p sillu</small></center> |
|||
</gallery></center> |
|||
=== [[Llaqta taki]]n === |
=== [[Llaqta taki]]n === |
||
{{QQ|Piruwpa llaqta takin}}{{escuchar|1=Peru.ogg|tit=Llaqta takin|des=}} |
{{QQ|Piruwpa llaqta takin}}{{escuchar|1=Peru.ogg|tit=Llaqta takin|des=}} |
22:31 25 hun 2008-pa llamk'apusqan
Piruw (kastilla simipi: Perú, aymara simipi: Piruw) nisqaqa Uralan Awya Yalapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Lima llaqtam.
Piruwqa republikam, umalliqniyuq, Kunrisu nisqa rimana huñunakuyniyuqpas.
Wichay larumanta Ikwadur llaqtawan, Kulumbiya llaqtawan tinkuna, inti lluqsiy larumantataq Brasil llaqtawan Bulibiya llaqtawan tinkuna, uray larumantataq Chili llaqtawan Bulibiya llaqtawan Titiqaqa quchawan tinkuna, inti chinkay larumantataq Pasiphiku mama quchawan tinkusqa.
Suyu hina hatunkamachiyllana chawanasqa llaqtanchik, hallp'antaq 1 285 216 km² chhikanmi, runankunaqa 29 hunu kan; paykunaqa kastillanu, qhichwa, aymara rimaqkunam, chaymanta wah runakunaq rimayninkupis kallantaqmi.
Suti
- Suti: Virú ---> Pirú ---> Perú (kastilla simipi) ---> Piruw (runa simipi)
- Ufisiyal sutin: República Peruana (Piruwpa Republika) [1821 - 1950] ---> República del Perú (Piruw Republika) [1950 watamanta kunankama]
- Runa llaqtap sutin: piruwpa icha piruwanu (runa simipi), perulero icha peruano (kastilla simipi), peruvian (inlish simipi), péruvien (Phransya simipi), peruanische (aliman simipi), ...
Sananchakuna
Unancha
- Llimphikuna:
- Tupukuna: 3:2
Wallqanqa
- Chuntap mascaipacha
- Wik'uña (Vicugna vicugna)
- Kina-kina (Cinchona pubescens)
- Quripa kurnukupiya.
Llaqta takin
- [[:File:|]][[File:|220px|noicon|alt=]]
Sasachakuychu kay willañiqiwan? Kaypi qhaway: Yanapa:Multimidya. - Musika: Juan Bernardo Alcedo
- Kastilla simipi simikuna: José de la Torre Ugarte
Qispisqa ñan kachkanchik
ñawpaq kananchik wiñaypaq,
ñawpaqtaraq pakachun
wach'inta Intinchik pakachun
Sayasunmi ñuqanchis chiqaqta
Llaqtanchikmi wiñaypaq ruwasqa
Wiñay kawsay
Antikunapi ñawpa machukuna
- Antikunapi ñawpa machukuna icha "Unay Piruw":
Litiku (Paliulitiku)
Litiku: 9000 aC - 7600 aC
- Tacahuay Wayq'u:
- Jaguay Wayq'u:
- Guitarrero
Arkaiku (Prutuniolitiku)
Arkaiku: 7600 aC - 1800 aC/1500 aC
- Quya Arkaiku - Quya Manaraqk'aprapti: 7600 aC - 5600 aC
- Chawpi Arkaiku - Chawpi Manaraqk'aprapti: 5600 aC - 2700 aC
- Chinchorro, Chilca, Telamarchay
- Tukuri Arkaiku - Tukuri Manaraqk'aprapti: 2700 aC - 1800 aC/1500 aC
- Wak'a Prieta, Karal, Paraíso
Furmativu
Furmativu: 1800 aC/1500 aC - 100 dC
- Quya Furmativu - Tiqsi (Perídodo inicial): 1800 aC/1500 aC - 1100 aC
- Chawpi Furmativu (1100 aC - 400 aC): Tiqsi (Perídodo inicial) (1100 aC - 900 aC)/ Quya Pachapanta (900 aC - 400 aC)
- Kupisniki, Quya Chawin (Uri barriu), Chiripa, Ukukaji
- Tukuri Furmativu (400 aC - 100 dC): Quya Pachapanta (400 aC - 1 aC)/ Quya Samay Ura (1 aC - 100 dC)
- Tukuri Chawin (Hanan barriu), Mach'aykuna Paraqas, Pukara, Salinar, Miramar, Waras, Topará (AyamarkaParaqas)
Klasiku
Klasiku: 100 - 1100
- Suyukunapi Yachaykuna (100 - 700): Quya Samay Ura (100 - 600)/ Chawpi Pachapanta (600 - 700)
- Quya Muchik (I - III), Recuay, Munumintukuna Nazca, Wiru-Suwaq'ara, Limaq, Kashamarka, Prulifiru Nazca, Tukuri Muchik (IV - V), Tiwanaku
- Wari (700 - 1100): Chawpi Pachapanta (700 - 900)/ Tukuri Samay Ura (900 - 1100)
- Teatino, Nievería, Wari, Sikan-Llampalliqi, Kasma
Chanta klasiku
Pusklasiku icha Chanta klasiku: 1100 - 1533
- Suyukunapi mama llaqtakuna karqan - Tukuri Samay Ura: (1100 - 1470)
- Tawantinsuyu - Tukuri Pachapanta: (1470 - 1533)
- Inka:
• Sapa Inkakuna: Pachakutiq Inka Yupanki - Atawallpa
Ispaña qhapaq pacha
Kastilla qhapaq pacha icha Kastilla saruwasqanchik pacha: 1532 - 1824
Ispañamanta atiy
Ispañamanta Atiy: 1532 - 1569
- Tawantinsuyupa atiy: 1532 - 1536
- Francisco Pizarro, Diego de Almagro, Hernando de Luque
- Atawallpa, Manqu Qhapaq iskay ñiqin
• Atawallpatas wañuchirqan: 16 - XI - 1532, Kashamarkapi
• Atawallpap wañuy: 26 - VII - 1532, Kashamarkapi
- Mamallaqtayuq maqanakuykuna: 1536 - 1569
- Francisco Pizarro, Diego de Almagro, Diego de Almagro "El Mozo", Hernando Pizarro, Gonzalo Pizarro, Blasco Núñez de Vela, Pedro de la Gasca, Andrés Hurtado de Mendoza, Diego López de Zúñiga, Sayri Tupaq, Titu Kusi Yupanki
Wirrinatu
- Wirrinatu: 1569 - 1811
- Awstiriyap wasin: 1569 - 1707
- Francisco de Toledo, Tupaq Amaru, Francisco Hernández Girón.
- Ispañap Riykuna: Felipe II, Felipe III. Felipe IV, Carlos II
- Piruwpa Wirriykuna: Francisco de Toledo - Melchor de Portocarrero y Laso de la Vega
• Tupaq Amarupa wañuy: 1572, Qusqupi
- Burbuwnpa wasin: 1707 - 1811
- Ispañap Riykuna: Felipe V, Fernando VI, Carlos III, Carlos IV, Fernando VII
- Piruwpa Wirriykuna: Manuel de Oms y Santa Pau - Fernando de Abascal
- Juan Santos Atahualpa, José Gabriel Tupaq Amaru, Tupaq Katari, Gabriel de Avilés, Fernando de Abascal
Ispañamanta qispikusqa
- Watapi ankallikurqan: 1811 - 1818
- Ispaña: Fernando de Abascal (1806 - 1816), Joaquín de la Pezuela (1816 - 1821)
- Piruwpa runakuna:
- Taqnapi, 1811: Francisco Antonio de Zela
- Wanukupi, 1812: Juan José Crespo y Castillo
- Taqnapi, 1813: Manuel Belgrano, Juan Francisco Pallardelli
- Qusqupi, 1814: Mateo G. Pumacahua, Mariano Angulo Torres, José Angulo Torres, Juan Angulo Torres, Vicente Angulo Torres
- Qispikusqap maqanakuykuna: 1818 - 1824
- Ispaña: Joaquín de la Pezuela (1816 - 1821), José de la Serna (1821 - 1824), Pedro Antonio Olañeta, José Canterac, Pío Tristán
- Piruw Republika: William Miller, José de San Martín, Juan Antonio Álvarez de Arenales, José de la Riva Agüero, José Bernardo de Tagle, Simón Bolívar, Antonio José de Sucre
• Qispikusqap qapariy: 28 - V - 1821
• Huninpi jaylli: 6 - VIII - 1824
• Ayakuchupi jaylli: 9 - IX - 1824
Republika Pacha
Republikap tiqsi
Republica tiqsi: 1821 - 1842
- Qispikusqa: 1821 - 1824
• Amachaqnin kamay: 1821 - 1822
- Amachaqnin: José de San Martín
- Qispikusqap qapariy: 28 - V - 1821
- San Martinpa lluqsina: 22 - IX - 1822
• Wamaq republikap insayukuna: 1822 - 1824
- Umalliqkuna: José de la Mar (1822 - 1823), José de la Riva Agüero (1823 - 1824), Antonio José de Sucre (1823), José Bernardo de Tagle (1823 - 1824)
- Bolivarpa chayay: 1 - IX - 1823
- Huninpi jaylli: 6 - VIII - 1824
- Ayakuchupi jaylli: 9 - IX - 1824
- Piruw qallariyn: 1824 - 1836
• Bolivarpa suq'alliynin: 1824 - 1827
- Diktatur/umalliq: Simón Bolívar
- Uma kamayuqkuna: José de la Mar (1825), Hipólito Unanue (1826), José de la Mar (1826), Hipólito Unanue (1826), Andrés de Santa Cruz (1826 - 1827)
• Tiqsi kamaykuna wan awqanakuy Kulumbyata: 1827 - 1836
- Umalliqkuna: José de la Mar (1827 - 1829), Agustín Gamarra (1829 - 1833), Luis José de Orbegoso (1833 - 1836), Felipe Santiago Salaverry (1835 - 1836)
- Kunfidirasiuwn wan Allinyachiy: 1836 - 1842
• Piruw-Buliwyap Kunfidirasiuwn: 1836 - 1839
- Amachaqnin: Andrés de Santa Cruz
- Uralan Piruwpa qispikusqa: 17 - III - 1836
- Kunfidirasiuwnpa tiqsi: 28 - X - 1836
- Yunkaypi batalla: 20 - I - 1839
• Allinyachiy wan awqanakuy Buliwyata: 1839 - 1842
- Umalliqkuna: Agustín Gamarra (1839 - 1841 [†]), Manuel menéndez (1841 - 1842)
- Inkawipi atipaskka wan Gamarrap wañuy: 18 - XI - 1841
Llullaq ataw
Llullaq ataw: 1842 - 1865
Thuñi wan musuq chaquy
Thuñi wan musuq chaquy: 1865 - 1895
Aristukratika Republika
Aristukratika Republika: 1895 - 1930
Dimukratika Furmalita
Dimukratika Furmalita: 1930 - 1968
- Militarismu kimsa ñiqin: 1930 - 1939
• Mama llaqtap Insirtitubri: 1930-1931
- Umalliqkuna: Luis Miguel Sánchez Cerro (1930 - 1931), David Samanez Ocampo (1931)
- Leguiap diktaturap tukukuy wan : Sanchezpa mama llaqtap kata25 - VIII - 1930, Ariqipapi
• Auturitarismu wan Riprisiuwn: 1931-1939
- Umalliqkuna: Luis Miguel Sánchez Cerro (1931 - 1933 [†]), Óscar R. Benavides (1933 - 1939)
- Haya de la Torrepa rivulisiuwn: 1931 - 1932
- Sanchezpa wañuy: 30 - IV - 1933
- Dimukratika Chiraw Pacha: 1939 - 1948
- Umalliqkuna: Manuel Prado Ugarteche (1939 - 1945), José Luis Bustamante y Rivero (1945 - 1948)
- Ikwadurntin maqanakuy: 1941 - 1942
- Pusaq watakunapa kamay (Ochenio) - Odriatu: 1948 - 1956
- Umalliqkuna: Manuel A. Odría (1948 - 1950), Zenón Noriega Agüero (1950), Manuel A. Odría (1950 - 1956)
- Bustamantentin mama llaqtap kata: 27-IX-1948 - 29-IX-1948, Ariqipapi
- Frustrada Rifurma: 1956 - 1968
• Kunvivinsiya: 1956 - 1962
- Umalliq: Manuel Prado Ugarteche
- Víctor Raúl Haya de la Torre, Manuel A. Odría, Pedro G. Beltrán, Eudocio Ravines wan Julio de la Piedra.
• Uligarqiap tukukuy: 1962 - 1968
- Umalliqkuna: Ricardo Pérez Godoy (1962 - 1963), Nicolás Lindley López (1963), Fernando Belaúnde Terry (1963 - 1968)
- Víctor Raúl Haya de la Torre, Manuel A. Odría
Kunan Piruw
Kunan Piruw: 1968 watamanta kunankama
- Awqaq suyupa Kamay (Docenio): 1968 - 1980
• Pachakutiy: 1968 - 1975
• Fasi iskay ñiqin: 1975 - 1980
- Umalliq: Francisco Morales Bermúdez
- Velascontin mama llaqtap kata: 29 - VII - 1975, Taqnapi
- Nisqawan mamallaqtayuq maqanakuy: 1980 - 2000
• Amenazada Dimukrasya: 1980 - 1992
- Umalliqkuna: Fernando Belaúnde Terry (1980 - 1985), Alan García Pérez (1985 - 1990), Alberto Fujimori (1990 - 1992)
- K'anchaq Ñan (Sendero Luminoso), MRTA, Awqaq suyu
• Diktatura midiatika: 1992 - 2000
- Umalliq: Alberto Fujimori (1992 - 1990)
- Mama llaqtapa taka: 5 - IV - 1992
- Vladimiro Montesinos
- Dimukratika Rikunstrusiuwn: 2000 watamanta kunankama
- Umalliq: Valentín Paniagua
- Diktaturap tukukuy: 21 - XI - 2000
• Sumajg Musiku wan Musuq Maqullaykuna: 2001 watamanta kunankama
- Umalliq: Alejandro Toledo (2001 - 2006), Alan García Pérez (2006 - 2011)
Allpa saywachi
Piruw llaqtaqa iskay chunka tawayuq Tipartamintuyuqmi Suyukuna, huk Pruwinsia Constitucionalwan kuska; hatun riqsisqa llaqtakunaqa kaykunan: Lima, Ariqipa, Truxillu, Chiklayu, Wankayu, Piwra, Qusqu chaymanta Chimbote llaqtawan.
Unay pacha conquistasqamanta Piruw llaqtaqa kinsa hatun regionman t`ipisqa kaqkasqa: Chala (Costa) nisqa Pasiphiku mama quchawan tinkusqa; chaymantataq Urquwallqa (Sierra) nisqa althu pata llaqtakuna; chaymantataq urqu (montaña) nisqa Amarumayu sach'a-sach'a suyu (Selva Amazónica) nisqa karqan. Kayhinaman t`ipisqaqa 1941 watakamallan kaq kasqa; imaraykuchus chhaqay III Asamblea General del Instituto Panamericano de Geografía e Historia nisqaqa pusaq regionman t`ipiytan apruwasqaku, chaymanta Geógrafo nisqa Javier Pulgar Vidal nisqa yuyasqa. Kay musuq t`ipiyqa Mapa Fisiográfico nisqatan rikhurichisqa, chaymi chiqan biogeografican; hinamantan kayhina regionkuna rikhurisqa:
- Chala (Costa)
- Yunka suyu (Yunga)
- Qhichwa suyu (Quechua)
- Suni suyu (Suni, Jalca)
- Puna
- Hanka (Janca)
- Rupa-Rupa (Selva Alta)
- Umawa (Omagua, Amazonía, Selva Baja)
Urqukuna nina urqukunapas
- Urqukuna: Shuyturahu - Apu Qañakway - Artisunrahu - Awsanqati - Chhachani - Hamp'atu urqu - Kunturkunka - Misti urqu - Qurupuna - Sara Sara - Sallqantay - Saksarayuq - Shaprarahu - Waskaran - Yerupaja - Mismi - Wachwa urqu - Wallqa-Wallqa - Wamanrasu - Wankuni - Wantuy - Waraquchayaq urqu - Warrusu - Waytapallana - Winchus - Waqaywillka - Yana urqu - Yerupaja - Yukamani
- Nina urqukuna:Ampay - Antahawi - Aqnu - Chhachani - Chupiqiña - Hamp'atu urqu - Luqlusqa - Misti urqu - Pikchu-Pikchu - Qurupuna - Sawanqaya - Sulimana - Tiksani - Ubinas - Wampuna urqu
Quchakuna
- Quchakuna: Titiqaqa qucha - Chinchayqucha - Kulliqucha - Pallqaqucha - Qanchisqucha - Wakarpay - Aqupiya qucha - Asnaqucha - Chinchayqucha - Chuqllu qucha - Iskay qucha- Kallwar qucha - Kuchu qucha - Kulliqucha - Lankilayu - Llullucha qucha - Mururqa - Pallqaqucha - Pampa qucha - Pampamarka qucha - Parinaqucha - Pumaqanchi qucha - Q'illuqucha - Qanchisqucha - Qiruqucha- Qunuqucha - Salinas - Sandoval qucha - Siwinaqucha - Taya qucha - Urqu qucha - Wakan qucha - Wakarpay- Warmi qucha - Waylla qucha - Yanaqucha (Kashamarka suyupi) - Yanaqucha (Qusqu suyupi) - Yanaqucha (Wankawillka suyupi)
Mayukuna
- Mayukuna: Amarumayu - Apurimaq - Challwamayu- Chili mayu- Chutanu- Crisnejas- Huchusuma mayu- Iniy mayu- Jequetepeque- Kashamaqinu- Kuntipampa- Lukana mayu- Mahis- Mantaru- Marañun- Mayutata- Pampa mayu- Pampamarka mayu- Panpas- Putumayu- Qarwamayu - Rimaq mayu - Santa mayu - Santo Tomás mayu - Sarumilla mayu - Suntuntu mayu - Tampu mayu - Tumpis mayu - Ukayali - Uquña - Wallaqa mayu - Wankapampa - Willkamayu - Yawari mayu
Wat'akuna
- Wat'akuna: Chincha w'atakuna - San Lorenzo w'ata - El Froton w'ata - Titiqaqa wat'a - Amantani - Intika - Uru wat'akuna
Chiriqunuy
- Tropikal chiriqunuy:
Paraymit'a
Chirapakuna
Altu pachakuna
Transisiwnpa
- Qhichwa-qunuy chiriqunuy:
- Pampap chiriqunuy:
Qullaw Urquwan
- Rit'ipa chiriqunuy:
Altu Urqukuna
Yura Uywakunawan
Yura Uywakunawan icha Flora Faunawan
Yurakuna
- Yurakuna: sara - papa - acacallis - cattleya - caoba - cedro - caucho - cinchona (el árbol de la quina) - dracula - pidendrum - tornillo - ishpingo - orquídeas - Swietenia mahagoni - Smilax regelii - lycaste - oncidium - uña de gato - vainilla - zarzaparrilla.
Uywakuna
- Uywakuna: kuntur - tunki - wik'uña - chinchilla - charapa - tiwrun - Xiphias gladius (Khillaychuki challwa) - corvina - Soleidae - chuqi challwa - Sarda - samanna - pinwinu - quwi - añas - iguana - yukra - wisk'acha - mach'aqway - wakamayu - luru - Chrysocyon brachiurus - Blastoceros dichotomus - puma - paqucha - wanaku - llama - suwaq'ara
Mamallaqta parki
- Mamallaqta parkikuna: Abiseo mayu mamallaqta parki - Alto Purús mamallaqta parki - Bahuaja-Sonene mamallaqta parki - Cerros de Amotape mamallaqta parki - Cordillera Azul mamallaqta parki - Cutervo mamallaqta parki - Manu mamallaqta parki - Paraqas mamallaqta parki - Tinku Mariya mamallaqta parki - Utishi mamallaqta parki - Waskaran mamallaqta parki - Yanachaga-Chemillén mamallaqta parki - suri - uturunku -
Runakuna
Rimaykuna
- Kastilla simi (tukri simi hina llamk'achisqa): 16.000.000 rimaqkuna
- Qhichwa simi: 8.000.000 rimaqkuna
- Aymara simi: 500.000 rimaqkuna
- Awahun simi: 45.000 rimaqkuna
- Ashaninka simi: 40.000 rimaqkuna
- Machiqinqa simi: 10.000 rimaqkuna
- Haqaru simi: 3.000 rimaqkuna
Runa llaqtakuna
Hatun Llaqtakuna
- Lima 8.500.000 runakuna
- Ariqipa 1.100.000 runakuna
- Truhillu 850.000 runakuna
- Piwra: 315.000 runakuna
- Qusqu: 300.000 runakuna
- Punu: 100.000 runakuna
Iñiykuna
- Kristiyanu iñiy
- Tawantinsuyu iñiy, kathuliku kristiyanu iñiywan chaqrusqa
Apaykachana
- Panamericana ñan
- Khillayñan: 3.462 km
- ñankuna: 72.900 km
- 254 (aeropuertos)
Mama Llaqta
Piruwpa mama llaqta icha Piruwpa Istadu
Mama llaqtap kamay
Ruraq atiy
Kamachi quq atiy
Kamay paqtachi atiy
Suyukunapi kamaykuna
Markakunapi kamaykuna
Hatun kamachi
- 1823
- 1826
- 1828
- 1834
- 1836
- 1837
- 1839
- 1856
- 1860
- 1867
- 1920
- 1933
- 1979
- 1993
Dimukrasya
- Nisqalla Dimukratiya (Democracia nominal), 1824 – 1895
- Qullqisapallap Dimukratiyan (Democracia censataria), 1895 - 1930
- Qharikunap Qillqayatiqpa Dimukratiyan (Democracia masculina alfabeta), 1931 - 1955
- Chaqrusqa Qillqayatiqpa Dimukratiyan (Democracia mixta alfabeta), 1956 – 1978
- Sapsi Dimukratiya (Democracia Universal), 1979 watamanta kunankama
Pulitika Rakiy Piruwmanta
Suyukuna
Suyukuna (Piruw) (2005) Suyu Uma llaqta Runakuna Hallka k'iti kanchar
(km2)Runa ñit'inakuy (km2) 1 Amarumayu suyu Chachapuyas 336.665 39.249 8,58 2 Anqash suyu Waras 1.107.828 35.459 31,24 3 Apurimaq suyu Awankay 404.000 20.891 19,34 4 Ariqipa suyu Ariqipa 916.806 63.345 14,47 5 Ayakuchu suyu Ayakuchu 492.507 43.306 11,37 6 Kashamarka suyu Kashamarka 1.259.808 33.317 37,81 7 Qusqu suyu Qusqu 1.028.763 71.892 14,31 8 Wankawillka suyu Wankawillka 385.162 22.133 17,40 9 Wanuku suyu Wanuku 654.489 37.722 17,35 10 Ika suyu Ika 565.686 21.305 26,55 11 Hunin suyu Wankayu 1.035.841 44.410 23,32 12 Qispi kay suyu Truhillu 1.270.261 25.962 48,93 13 Lampalliqi suyu Chiklayu 920.795 14.213 64,79 14 Lima suyu Wachu 6.386.308 34.802 183,5 15 Luritu suyu Ikitus 687.282 368.852 1,86 16 Mayutata suyu Puerto Maldonado 107.664* 85.183 1,26 17 Muqiwa suyu Muqiwa 134.000 15.734 8,52 18 Pasqu suyu Pasqu urqu 241.000 25.320 9,52 19 Piwra suyu Piwra 1.636.047 35.891 45,58 20 Punu suyu Punu 1.135.000 71.999 15,76 21 San Martín suyu Muyupampa 619.000 51.253 12,08 22 Taqna suyu Taqna 317.619 16.076 19,76 23 Tumpis suyu Tumpis 173.604 4.669 35,75 24 Ukayali suyu Pukallpa 363.000 102.410 3,54 * Qallaw hatun kamachiy wamani Qallaw 787.154 147 5.354,79 * Lima llaqta suyu Lima 6.434.623 2.812 2.288,27 24 suyukuna, 1 constitucional wamani, ima 1 Metropolitana Suyu:
Pruwinsyakuna
Piruwpa pruwinsyakuna: 194
Distritukuna
Musiku
Kañina
- Sol de plata
- Libra peruana
- Sol de Oro
- Inti
- Nuevo Sol
Allpa llamk'ay
Qhuya
Karu puriy
Turísticu llaqtaqa Qusqu, chay Qusqupiqa Machu Pikchu unay llaqta kan, hinaspa Willka Qhichwa kan. Mayutata suyupi tarikullantaq Manu mamallaqta parki. Punu suyupitaq Titiqaqa qucha, hinaspa Sillustanipi chulpakuna kan. Ariqipa suyupitaq Misti nina urqu, Qullqa Qhichwa hinaspapis Nina Urqu Qhichwa (Valle de los volcanes) tarikullantaq. Ika suyupitaq Naska siq'ikuna hinaspapis Paraqas mamallaqta parki chaykuna kan. Anqash suyupitaq Waylas qhichwa hinaspa Waskaran (6,768 m) chaykuna kan. Ikitus llaqtapitaq llipin sach'akunayuq selva hinaspa Amarumayu hatun mayu ima kan; Tumpis suyupitaq ima munay playakuna kan. Lampalliqipitaq Valle de las Pirámides hinaspa Tesoros de Sipan nisqakuna kan. Kashamarka suyu Inka armakuna hinaspa sumaq campiñayuq. Qispi kay suyutaq unay pacha mawk'a Chan Chan llaqtayuq.
Yachay tarpuy wan kapchiy
-
Marinera norteña
-
Ceviche
-
Ruru qhatuq warmi, Wamanqa llaqtapi Ayakuchu suyupi
Qillqakuna
- (Apu) Ollantay (aranwa)
- Waman Puma de Ayala (* 1534 ? (1550 ?) - † c. 1615)
- Inka Garcilaso de la Vega (1539 – 1616)
- César Vallejo (1892 - 1938)
- José María Arguedas (1911 - 1969)
- Julio Ramón Ribeyro (1929 – 1994)
- Mario Vargas Llosa (* 1936)
Taki kapchiy
- Yma Sumac
- Tania Libertad
- Jesús Vásquez
- Eva Ayllón
- Dina Páucar
- Shapis
- Grupo 5
- Susana Baca (takiq, Grammy 2002)
Aranwa
Tusuy
- Carccacha
- Vania Masías
Kurku kallpanchay
Maki kapchiy
Hatarichiy
Wayk'uy
Raymikuna
Fecha Nombre 1 Qhulla puquy killa Musuq wata 2 Hatun puquy killa Mamacha Kandilariya Raymi (Punu) Iskay kaq Intichaw Hatun puquy killapi Pisco Sour p'unchaw Pawkar waray killa - Ayriway killa Simana Santa 1 Aymuray killa Llamk'ay p'unchaw Inti raymi killa Quyllur Rit'i (Qusqu Suyu) 29 Inti raymi killa San Pidruwan San Pawlu 6 Anta situwa killa Yachachiq p'unchaw 7 Inti raymi killa Unancha p'unchaw Inti raymi killa Antikunap takinan p'unchaw 24 Inti raymi killa Chakraruna p'unchaw 28 Anta situwa killa Tayta llaqta phista 30 Chakra yapuy killa Santa Rosa de Lima Kantarya killa Señor de los Milagros nisqap killan 8 Kantarya killa Combate Naval de Angamos 31 Kantarya killa Wiraquchap takin p'unchaw 1 Ayamarka killa Lliw Santukunap p'unchawnin 8 Qhapaq raymi killa Map'annaq kunsi p'unchaw 9 Qhapaq raymi killa Ayakuchu maqay 25 Qhapaq raymi killa Nawidad Yachay Yachaychiypas
Suyupi paqarisqa runakuna
Iñi
- Pulitiku (Andes mama llaqtakunapi pulitiku runakuna)
Hawa tinkikuna
- Commons nisqapi suyukunata uyarinakunatapas tarinki kaymantam: Piruw.
- www.congreso.gob.pe - Rimana Wasimanta
- Peru: Huk Ñeqen Ekolohika kallpayoq Pacha
- Tours and Travels to Peru
- Lista: Universidades del Perú