Chuqiyapu suyu
Apariencia
(Chukiyapu suyu-manta pusampusqa)
| ||
---|---|---|
Tiwanaku, (Chuqiyapu suyu) | ||
Saywitu | Wallqanqa | |
Unancha | ||
. | ||
Mama llaqta | Wuliwya | |
Tinkurachina siwikuna | ||
Uma llaqta | Chuqiyapu | |
Pruwinsyakuna | 20 | |
Munisipyukuna | 85 (2009 watapi) [1] | |
Kantunkuna | ~ 432 | |
Simikuna | kastilla simi, aymara simi, qhichwa simi, waraniyi simi, takana simi | |
Runakuna | 2.349.885 (ine 2001) 2.812.000 (2005) | |
Runa ñit'inakuy | - runa / km² (2001) | |
Hallka k'iti kanchar | 133.985 km² | |
Hanaq kay | - m | |
Kamasqa wata | 23 ñiqin qhulla puquy killapi 1826 watapi | |
Llaqta kamachiq | César Cocarico Yana | |
Karu rimay yupay | ||
Pacha suyu | UTC-4 | |
Qhichwa simipi llika tiyanan | ||
Aymara simipi llika tiyanan | ||
Kastilla simipi llika tiyanan | prefecturalpz.gov.bo | |
Chuqiyapu suyupi pruwinsyakuna | ||
| |
Chuqiyapu suyu (aymara simipi: Chuqiyapu[2] jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de La Paz) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Chuqiyapu llaqtam.
Allpa saywachi
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Amachasqa suyukuna: Madidi mamallaqta parki - Qutapata mamallaqta parki - Apulupampa sallqa pacha suyu - Pilón Lajas kawsay pacha risirwa
- Urqukuna: Chachakumani - Chakaltaya - Ch'iyar Juqhu - - Illampu - Illimani - Janq'u Uma - Kunturiri - Mururata - Sirk'i Qullu - Wayna P'utuqsi -
- Quchakuna: Chilata qucha - Titiqaqa qucha
- Mayukuna: Beni mayu - Challa suyu mayu - Esmeralda mayu - Heath mayu - Huchusuma mayu - Mayutata mayu - San Cristobal mayu - Surata mayu - Tiyupunti mayu - Untujawi mayu
Pulitika Rakiy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Chuqiyapu suyupiqa kanmi 20 pruwinsya, 75 munisipyu, 438 kantun.
Puruwinsiya | km² | Runakuna (2001) [3] | Uma llaqta | Runakuna (2001) |
---|---|---|---|---|
Abel Iturralde | 42.815 | 11.828 | Ixiamas | 1.775 |
Antikuna | 1.658 | 69.636 | Pukarani | 918 |
Bautista Saavedra | 2.525 | 11.374 | Charasani | 501 |
Chinchay Yunka | 1.720 | 23.681 | Quruyqu | 2.197 |
Eliodoro Camacho | 2.080 | 57.877 | Waychu | 1.123 |
Franz Tamayo | 15.900 | 18.386 | Apulu | 2.123 |
Gualberto Villaroel | 1.935 | 15.722 | Kurawara | 292 |
Inkawi pruwinsya | 5.410 | 95.906 | Wiyacha | 29.108 |
Inkisiwi | 6.430 | 59.167 | Inkisiwi | 581 |
Jaruma | 4.510 | 86.480 | Sika Sika | 3.831 |
José Manuel Pando | 1.976 | 6.137 | Machaqa | 819 |
José Ramón Loayza | 3.370 | 43.731 | Luriway | 434 |
Lariqaqa | 8.110 | 68.063 | Surata | 2.217 |
Manqu Qhapaq | 367 | 22.892 | Qupaqhawana | 4.161 |
Muñecas | 4.965 | 25.132 | Chuma | 392 |
Pakaqi | 10.584 | 49.183 | Kuru Kuru | 1.884 |
Pedro Domingo Murillo | 4.705 | 1.484.328 | Pallqa | 894 |
Qarañawi | 3.400 | 51.153 | Qarañawi | 12.083 |
Umasuyu | 2.065 | 85.570 | Jach'ak'achi | 7.540 |
Urin Yunka | 5.770 | 63.639 | Chulumani | 2.724 |
Llapan: | 133.985 km² |
Runakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Chuqiyapu suyupiqa 2.812.000 runakunam kawsachkanku (2005).
Runa llaqtakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Suyupiqa aswanta Aymara runakunam tiyanku.
Runa llaqta | % |
---|---|
Qhichwa | 7,8 |
Aymara | 68,4 |
Waraniyi, Chikitus, Moxos | 0,5 |
Mana indihina | 22,5 |
Huk indihina runa llaqta | 0,7 |
Pukyu: obd.descentralizacion.gov.bo
Huk indihina runa llaqtakuna:
Simikuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Suyupiqa kastilla, aymara, qhichwa, waraniyi, takana simikunatam lliwmanta astawan rimanku. [4]
Simi | Suyu | Buliwya |
---|---|---|
Qhichwa simi | 158.260 | 2.281.198 |
Aymara simi | 1.181.593 | 1.525.321 |
Waraniyi simi | 1.526 | 62.575 |
Huk indihina simi | 4.446 | 49.432 |
Kastilla simi | 1.973.708 | 6.821.626 |
Hawa simi | 70.448 | 250.754 |
Indihina similla | 257.242 | 960.491 |
Indihina simi kastilla simipas | 1.027.999 | 2.739.407 |
Kastilla simi hawa simipas | 946.650 | 4.115.751 |
Pruwinsyakunap sutinkuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Abel Iturralde pruwinsya: Abel Iturralde, pulitiku
- Franz Tamayo pruwinsya:
- kamasqa 23-I-1826 (mawk'a suti: Caupolicán (Bajo Caupolicánwan, kunan: Abel Iturralde pruwinsya)
- 20 -XII-1967: musuq suti: Franz Tamayo pruwinsya (Franz Tamayo, qillqaq)
- Qarañawi pruwinsya: 16-XII, 1992-watakama Chinchay Yunka pruwinsyap rakiynin karqan
- Pedro Domingo Murillo pruwinsya:
- mawk'a suti: Cercado;
- 17-X-1912: Pedro Domingo Murillo pruwinsya (Pedro Domingo Murillo, * Chuqiyapu, patriota)
- Chinchay Yunka pruwinsyaqa Urin Yunka pruwinsyawan huk pruwinsya karqan: Yunka pruwinsya
- Yunka runakunamanta suti (huk runa llaqta)
- 12-I-1900: iskay rakiy, Chinchay Yunka pruwinsya Uralan Yunka pruwinsyapas (D.S. 1-VII-1899, José Manuel Pando, umalliq)
- Bautista Saavedra pruwinsya: Bautista Saavedra, umalliq, qillqaq
- Muñecas pruwinsya: Idelfonso de las Muñecas, (awqaq pusaq)
- Lariqaqa pruwinsya: huk aymara simimanta suti: Llaricaxa runa, huk k'itipi kawsaq aymara runa llaqta
- Manqu Qhapaq pruwinsya: Manqu Qhapaq
- Umasuyu pruwinsya: Umasuyu runakuna
- José Ramón Loayza pruwinsya: José Ramón Loayza, wamink'a, umalliq ranti
- Gualberto Villarroel pruwinsya: Gualberto Villarroel, umalliq
- 31-XII, 1962 watakama: Aruma pruwinsyap rakiynin karqan.
- Aruma pruwinsya: Jayamara runakuna pachapi k'itip sutin Sika Sika karqan.
- Pakaqi pruwinsya: Runa llaqtamanta: Pacajaque (los hombres águila)
- José Manuel Pando pruwinsya: José Manuel Pando, umalliq
- Eliodoro Camacho pruwinsya: Eliodoro Camacho, wamink'a
Aswan hatun llaqtakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Llaqta | Runakuna (2001) |
Runakuna (~ 2009) |
Llaqta | Runakuna (2001) |
Runakuna (~ 2009) |
---|---|---|---|---|---|
Chuqiyapu | 789.585 | 887.512 | Q'imi | 2.439 | 2.533 |
Altu llaqta | 647.350 | 949.912 | Qullqincha | 2.352 | 2.906 |
Wiyacha | 29.108 | 35.968 | San Buenaventura | 2.264 | 2.798 |
Qarañawi | 12.083 | 18.781 | Huchusuma | 2.219 | 2.742 |
Achuqalla | 10.369 | 12.813 | Surata | 2.217 | 2.464 |
Patakamaya | 8.414 | 11.746 | Quripata | 2.205 | 2.295 |
Achakachi | 7.540 | 10.091 | Quruyqu | 2.197 | 2.715 |
Qupaqhawana | 4.161 | 5.162 | Apulu | 2.123 | 2.623 |
Qullqiri | 4.004 | 4.040 | Batallas | 1.966 | 2.429 |
Wanay | 3.890 | 4.043 | Chima | 1.936 | 2.098 |
Sika Sika | 3.831 | 4.734 | Qullana | 1.936 | 2.293 |
Lawachaka (Lahuachaca) | 2.986 | 3.534 | Kuru Kuru | 1.884 | 2.328 |
Palos Blancos | 2.961 | 3.659 | Irupana | 1.882 | 2.326 |
Chulumani | 2.724 | 3.406 | Amariti (Amarete) | 1.741 | 2.151 |
Tipuani | 2.563 | 2.779 | Ixiamas | 1.733 | 2.141 |
Mapiri | 2.561 | 2.823 | Qala Qala (Cala Cala) | 1.678 | 2.073 |
Karu puriy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Yachachiy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Suyupi paqarisqa
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Apaykachana
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Huchusuma llaqta, Ch'akimayu, Sinkata, Q'araqullu, Uru Uru
- Kasani, Qhupaqhawana, Tikina, Warina, Altu llaqta
- Chuqiyapu, Untuawi, Yulusa, Qarañawi, Sapichu, Kikiwiy, Yukumu, San Borja, Kimsantin llaqta.
- Puente Villa, Chulumani, Irupana.
- Yulusa, Quruyqu, Quripata, Willachaka (Puente Villa).
- Qarañawi, Allquchi, Walliwiyan, Tiyupunti.
- Jach'ak'achi, Surata.
- Iskuma, Waychu llaqta.
- Altu llaqta, Warina, Achakachi, Iskuma, Charasani, Apulu, Ixiamas, San Buenaventura
Kaypipas qhaway
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Pukyukuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Chuquiabo (Chuquiago, Chupiabo)
8 ...dixeron al padre, como viuian y estaban poblados a veras del Rio que baja de cotacaxas, que se junta con el que baja de chuquiago, y sus Yungas (Rel.1ª, frg. 12: 32).
9 ...en las juntas del Rio Chuquiabo con Veni habitan los Hucumas [...] al rio de Chupiabo llaman Vopy (Carta, frg. 842).
Chuquiavo/ Chuquiago era el nombre genérico que recibía la zona central del actual departamento de La Paz. Según A. de Alcedo (1786: s.v. Paz) sería, en principio, el nombre de la "hermosa llanura" sobre la que se fundó la ciudad de La Paz. Siguiendo los datos que ofrece D. Justiniano de la Rocha (2004: 717) este nombre procedería del topónimo aymará Chuquiapu, río cercano a La Paz por donde se desplazaban pepitas de oro y en sus arenas de la orilla se encontraba también oro; por ello lo denominaron “sembradío (yapu) "de oro" (choque o chuqui)
Hawa t'inkikuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Leonardo Nina Choque, El uso de plantas medicinales: Primeras experiencias de diversificación curricular en el distrito educativo Charazani-Curva, 2004 pdf (qhichwa simi (r. iii - r. xii), kastilla simi)
Suyukuna (Buliwya) | ||
---|---|---|
Beni · Chuqichaka · Chuqiyapu · Pando · P'utuqsi · · Quchapampa · Santa Krus · Tarija · Uru Uru |