Cancún
Cancun (Maya simipi: Kaan kuum – “Amaru wasichakuna” icha “Amaru ninachina”) huk tursimupaq llaqtam kayniyuq México mama llaqtapi, Quintana Roo suyupi, Benito Juárez llaqta umalliqninpi.
Cancunqa suyupi aswan hatun llaqtam, 888 797 runakunawan, Instituto Nacional de Estadística y Geografía nisqapi, 2020 watapi qillqasqa.
Huk hatun tursimupaq llaqtam yachapakuq, Organización Mundial del Turismo nisqapi qillqasqa.
1974 watapi, Fonatur (Fondo Nacional de Fomento al Turismo) nisqap Centro Integralmente Planeado tukuyta qallariy. Ñawpaqmi Infratur sutinchayni karqan.
Cancunpa Tukuy Riqsichiy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Pisi watakunapi Cancunqa huk hatun rakiyninta ruwaykarqan, isla pisqukunapaqmi karqan, sach’a wiñaywan, qillqasqa mana riqsisqa, mana tukuyta atisqa pampa quchapi. Kunan punchawqa, México mama llaqtap aswan yachaykusqan tursimupaq llaqtanmi.
Organización Mundial del Turismo (OMT) nisqaqa, Fideicomiso de Promoción Turística de Cancún nisqaman "Lo Mejor de lo Mejor" nisqapmi qillqasqa tukuy atipayninpa, llapan rimanakunapaq, kawsay atipaypaqmi. Kay qillqasqawanmi OMT nisqap yachay wasiyninpi yachachisqa llaqtam tukurqan.
Kunan punchawqa, Cancunqa huk aswan hatun tursimupaq llaqtam, llapan México mama llaqtapi. Ciudad de México chaywan Riviera Maya nisqawanmi hukchasqa.
Cancun Aeropuertom iskay ñiqi pasajerokunapa purichinanpi, hinallataq México mama llaqtap tukuy tursimupaq aswan hatun puquyu tukurqan.
2020 watapi, Cancun aeropuertoman 8.1 millones pasajerokuna chayarqan (Statista, 2023 nisqapi).
Cancunpa Rakikun
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Cancunqa phichqa (5) suyumanta rakin:
- Isla Cancun – Kaymi aswan hatun "Zona Hotelera", tursimupa tukuy ruwaynin kasqan.
- Zona Urbana – Runakuna kaypi tiyanku, llaqta runakunapaq.
- Puerto Juárez – Kaymantaraq Isla Mujeresman puriyta atipan; 7 km sutinlla llaqtam.
- Franja Ejidal – Runakuna mana ordenasqa tiyanku markap llaqtap sayayninpi.
- Alfredo V. Bonfil – Isla Mujeres llaqtawanmi, huk umalliqninpi.
Cancun llaqtapi, 250.000 runakunam kawsanku mana yaku puriqninpi, mana umat'a yaku allinchaypi. Pisi runakunap mana lumbrera qillqasqanmi.
Cancun Aeropuerto Internacional
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Cancun Aeropuertom iskay ñiqi aswan hatunmi México mama llaqtapi, aswan turista pasajerokunata maskan.
2004 watapi 10 millones pasajerokuna chayarqan, 2005 watapi 9 millones, 2011 watapi 13 millones. 2013 watapi 15 millones pasajerokunam purirqan.
Kay aeropuertom Grupo Aeroportuario del Sureste (ASUR) nisqapmi ruwaynin.
México mama llaqtapi, Cancun Aeropuertom iskay ñiqi aswan hatunmi (Ciudad de México aeropuertoq riki). Iskay ñanmi, hatun torre de controlmi.
Cancun Aeropuertopa Hatun Ruraynin
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Grupo Aeroportuario del Sureste (ASUR) nisqaqa México mama llaqtapi ñawpaq kapitalpa yanapananpi (privado inversión) tukurqan.
1998 noviembre watapi, gobierno mexicanoqa 15% kapitalpa muchusqan apachirqan Inversiones Técnicas Aeroportuarias (ITA) nisqaman.
ASUR nisqaqa suyupi (9) aeropuertokunata maskan:
- Cancun
- Cozumel
- Mérida
- Huatulco
- Oaxaca
- Veracruz
- Villahermosa
- Tapachula
- Minatitlán
Kunan punchawqa, Cancun aeropuertom iskay ñanpi purirqan. Huk hatun torre de control Latinamericapi aswan hatunmi, 18 ñiqi pachantinpi hatun torre de controlkunapi.
Cancun aeropuertom Terminal 3 nisqawanmi tukurqan. Kunan punchaw kaymi aswan allin viajero runakunapaq. Energía mana muchuyta maskan, llapanmi sumaq yachaypi rurayku.
Airbus A380 hatun aviónmi kay aeropuertoman chayayta atipan. Guadalajara aeropuerto sutin hinallataq chay avión chayayta atipan.
Cancun Aeropuertopa Hatun Ñan Ruwaynin
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Cancun aeropuertom hatun ñan tukuy ruwananta atipan, pasajerokunapa chayayta allinchaypaq.
Huk hatun ñan (pista) musuq tukurqan, chay ñanqa mana muchuyta, aswan allin purichiqmi. Ñanqa Cancun llaqtamanta aeropuertoman puriq ñanman wataykusqa. Aviónkunam chay ñanpi purirqanku huk hatun puentepi, tukuy runakuna ñanpi puriqkuna avionkunata wataykusqa rikunku.
2013 noviembre 27 watapi, Cancun aeropuertom (CUN) ñawpaqmi México mama llaqtapi Airbus-A380 chaskirqan, hatun pasajero avionmi chay. Air Francepa 80 watap raymiypi, ASURpa 15 watap raymiypi chay avión chaymanta purirqan.
Cancun aeropuertom llapan México mama llaqtapi hatun llaqtakunaman chayayta atipan:
- Ciudad de México
- Guadalajara
- Monterrey
- Torreón
- León
Cancun Aeropuertopi Privaduchasqa Transportekuna (Shuttles)
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Cancun Airport Transportation
- Usa Transfers
- Happy Shuttle
- Cancun Shuttles
- Canadá Transfers
Cancun Aeropuertopi Qhatupi Puriy (Transporte Público)
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- A: Autocar (Autocar S.A. de C.V.) – Camión (hatun willay puriqpi).
- T: Turicún (Turicún S.A. de C.V.) – Camión y Minibus (aire quñichiqpaq).
- MC: Maya Caribe (Sociedad Cooperativa de Transporte Maya Caribe S. de R.L. de C.V.) – Camión, Microbús, Servicio Colectivo (Combi).
- B: Bonfil (Sociedad Cooperativa de Transporte del Ejido Alfredo V. Bonfil S. de R.L. de C.V.) – Camión y Servicio Colectivo (Combi).
- FE: F.U.T.V. (Frente Único de Trabajadores del Volante de la Franja Ejidal de Alfredo V. Bonfil) – Servicio Colectivo (Combi).
- IS: F.U.T.V. (Frente Único de Trabajadores del Volante al Servicio del Municipio de Isla Mujeres) – Servicio Colectivo (Combi).
- ADO: Autobuses de Oriente ADO S.A. de C.V. – Autobús (1/a Clase).
- CDG: ADO (Camionera del Golfo S.A. de C.V.) – Colectivo Confort (Minivan con aire quñichiqpaq).
- TXC: Taxis Colectivos (Sindicato de Taxistas Andrés Q. Roo) – Servicio Colectivo (Combi).
Cancun Aeropuertopi Tawa Llaqta Transportekuna (Transporte Foráneo)
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- ADO: Autobuses ADO (Autobuses de Oriente ADO S.A. de C.V.) – Autobús (Servicio Directo)
- Rikchaykunan: Valladolid, Mérida, Campeche, Playa del Carmen, F. Carrillo Puerto, Chetumal, hinaspa huk llaqtakunaman.
- OTE: Autobuses Oriente (Autobuses de Pasajeros Mérida - Puerto Juárez) – Autobús (Servicio Intermedio)
- Rikchaykunan: Leona Vicario, km 80, Chemax, Valladolid, Chichen-Itzá, Pisté, Libre Unión, Kantunil, Hoctún, Tahmek, Yaxcabá, Mérida.
- MYB: Autobuses Mayab (Autobuses Alas de Oro S.A. de C.V.) – Autobús (Servicio Intermedio)
- Rikchaykunan: Kantunil - Chiquilá / Puerto Morelos, Playa del Carmen, Xcaret, Xelhá, Tulum, F. Carrillo Puerto, Limones, Bacalar, Chetumal // José María Morelos, Tzucacab, Peto, Tekax, Aki, Oxkutzcab, Ticul, Muna, Umán, Mérida TAME.