Kichwa runa

Wikipediamanta
Kichwa
Kañari awaq
Mama llaqta  Ikwayur
 Kulunsuyu
Piruw
Tiyay Ikwadurpi: Asway marka, Bolívar marka, Chimpurasu marka, Impapura marka, Kañar marka, Kutupaksi marka, Loja marka,Napu marka, Orellana marka, Pastasa marka, Pichincha marka, Sukumpiyu marka, Tunqurawra marka, Zamora Chinchipe marka.
Piruwpi: Luritu suyu, Mayutata suyu, San Martin suyu
Runakuna 5.860.190 (2011)
Simi Kichwa simi, Kastilla simi
Iñiy Katuliku iñiy,
Tawantinsuyu iñiy

Kichwa runa (Kichwaruna) nisqakunaqa - Inka icha Inga nikuqpas - lliw Kichwa rimaq runakunam, Ikwadur, Kulumbya, Chincha Piruwpi kaq Qhichwa runam, ahinataq Puruhakuna, Kañarikuna hukkunapas.

Ikwadur mama llaqtapi kichwa runakunap tantanakuyninqa ECUARUNARI nisqam.

Kichwa runakunapak wiñay kawsaymanta[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Ikwadurpi, kichwa runakunaka ñawpak ashtawan waranka watakaman sapiyakurka. Tawka wiñay kawsay yachakkuna, Juan de Velascoshina yuyarkan, ashta watamanta, Inkakuna shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak Kitupi kawsarka, pay Ikwadurpa Antikunata kawarkan, Puruha llaktamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaktaman (Karchi markapi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, Inkakuna shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka kurakakuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka ayllu llaktakunata kawarkan[1]. Kipa, Inkakuna Tupak Yupankika Wayna Kapakkapash Ikwadurpi Antikunata kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna Tawantinsuyupi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, Francisco Pizarro pushakmi, 1533 watapi Atawalpa Inkata wanchirka. 1534 watapi, Kunkistadur Sebastián de Belalcázarka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta Ispañapakmi nirka. Chay kipa, 19 ñiqin pachakwataman, ashta kichwa runakunaka asindakunapi kawsarkakun, ashta llankakushun, shinapash mana kullkitapash, mana allpatapash charikurkan. 20 ñiqin pachakwatapi, hatun pushak Eloy Alfaro kichwa runakunapak hayñikunata kararkan, chay kipa, tawka runakunapak pushakkuna (shina Dolores Cacuango, Tránsito Amaguaña) hayñiman makakurka. Shinalla mushuk tantanakuykuna (shinalla ECUARUNARI), tukuchirirka, kashnalla kichwa runakunaka Iskay simipi iskay kawsaypi yachaykunata rurarka.

Musiku[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kunan punchapi, ashta kichwa runakuna allpata llankakkunami kan. Kashna, tawka kichwa runakuna maki kapchiyta llankakkunami kan. Ashtawan kichwa runakunaka uchilla, mana sumak allpata charikun, shinalla kunan pachapi wakchalla kawsakun (2001 watapi, 87%)[2]. Shinapash Utawalu runakanaka, Sarakuru runakunakapash sumak maki kapchiykunata hatunkapa ruran. Paykunaka chay churanakunata, pachalinakunatapash Ikwadurpi karullaktapipash hatun. Shuktak kichwa runakunaka takikkunami kan.

Simi kawsaypash[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kichwa tushukkuna, llaktapak churanakunawan (Chikuy)

Kichwa runakuna kichwa simita riman. Kichwa simika ashta dialectokunata (shina Sachapa kichwa, Chimpurasupa kichwapash, Impapurapa kichwapash etc.) charin, chaymanta yachachikkunaka Kichwa Amawta Kamachikpi tantanakurirka, paykunaka Shukllachishka Kichwa rurarka. Kunan, Iskay simipi iskay kawsaypi yachay wasikunapi, Shukllachishka Kichwaka yachachishkami kan. Shinalla, ashtawan kichwa runakunaka kastilla simita riman. Ayllu llaktakunapi, tawka runakunaka runa simita kastilla simiwan chapun, chay rimaykunaka chapushka nishkami.

Kichwa runakunapa kawsayka llaktapi hatun sapikunata charin. Paykuna yuyan Pachamamaka ñuka wasimi kan, chaymanta payman mikunakunata karan. Shinalla kichwa runakunaka yuyan, Inti kunukta, achiktapash ñukanchikman karan. Chaymanta Inti raymipi tukuy watakunapi tushunami, takinamipash kan. Kichwa runapa kawsaypi, ruku runakuna ashta kuyashkami kan, paykunaka taytaka, mamaka nishkami kan.

Ikwadurpi Kichwa runa llaqtakuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Ikwadurpi, kichwa runakuna Antikunapi, Amasuniyapipash kawsan. Amasuniya kichwa kunakuna mamallaktayuk kan. Paykuna Napu markapi, Pastasa markapi, Sukumpiyu markapi, Orellana markapipash kawsakun. Chay markakunapi, 80.000 kichwa runakuna kawsakun, CODENPE nin[3]. Amasuniya mamallaktapi, iskay runa llaktakuna tiyan, shuk runa llaktapi Napurunakunaka kawsakun, shuk runa llaktapipash Pastasa runakunaka kawsakun. Sarayaku shuk Amasuniya kichwa ayllullaktami kan.

Shuk kichwa runakuna Antikunapi kawsan. Antikunapi, tawka kichwa runa llaktakunaka tiyan :

Asway marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Kañari Tumipampa kiti Baños kitilli, Mullituru kitilli,
Octavio Cordero kitilli, Quingeo kitilli,
Santa Ana kitilli, Sidcay kitilli,
Tarqui kitilli, Turi kitilli,
El Valle kitilli
Kañari Walasiyu kiti Walasiyu kitilli, Jadan kitilli,
San Juan kitilli, Zhidmad kitilli
Kañari Nabón kiti Nabón kitilli, El Progreso kitilli
Kañari Santa Isabel kiti Santa Isabel kitilli
Kañari Siksik kiti San Miguel de Jima kitilli, Ludo kitilli
Kañari Oña kiti Susudel kitilli

Bolívar marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Waranka Waranta kiti Gabriel I. Veintimilla kitilli, Facundo Vela kitilli, Wanuku kitilli, Salinas kitilli, Yakutu kitilli (San Simón), Simiátug kitilli, San Luis de Pambil kitilli
Waranka Chillanes kiti Chillanes kitilli
Waranka Chimpu kiti Ansakutu kitilli (Asunción kitilli)
Waranka Echeandía kiti Echeandía kitilli
Waranka San Miguel kiti San Pablo de Atenas kitilli
Waranka Kaluma kiti Kaluma kitilli

Chimpurasu marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Kichwa warmi, Alawsi llaqtayuq (Chimpurasu markapi), Ikwadur mama llaqtamanta
Runa llaqta Kiti Kitilli
Puruha Rispampa kiti Rispampa kitilli, Yaruki kitilli, Kacha kitilli, Kalpi kitilli, Flores kitilli, Liktu kitilli, Punkala kitilli, Punin kitilli, Kimyak kitilli, San Juan kitilli, San Luís kitilli
Puruha Alawsi kiti Alawsi kitilli, Achupallas kitilli, Wasuntus kitilli, Multitud kitilli, Pumallakta kitilli, Sibambe kitilli, Tixan kitilli
Puruha Kulta kiti Kashapampa kitilli, Santiago Kitu kitilli, Sikallpa kitilli, Kañi kitilli, Kulumpi kitilli , Juan de Velasco kitilli
Puruha Champu kiti Champu kitilli
Puruha Wamuti kiti Wamuti kitilli, Siwara kitilli, Palmira kitilli
Puruha Wanu kiti La Matriz kitilli, Rusaryu kitilli, Ilapu kitilli, San Andrés kitilli, San Isidro Patulu kitilli, Valparaíso kitilli
Puruha Pallatanka kiti Pallatanka kitilli
Puruha Pinipi kiti Pinipi kitilli, El Altar kitilli, Matus kitilli, Puela kitilli, San Antonio de Bayushig kitilli, Bilbao kitilli
Puruha Kumanta kiti Kumanta kitilli

Impapura marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Karanki Antonio Ante kiti Andrade Marín kitilli
Natawila Antonio Ante kiti Andrade Marín kitilli, Natawila kitilli, San José de Chaltura kitilli; Atuntaki llaqta ñiqpipas
Utawalu Antonio Ante kiti Andrade Marín kitilli, Natawila kitilli, San Roque kitilli
Karanki Ibarra kiti La Esperanza kitilli, Angochahua kitilli, Karanki kitilli, San Antonio kitilli
Natawila Ibarra kiti San Antonio kitilli
Utawalu Ibarra kiti Ibarra kitilli, Sagrario kitilli, Ampuki kitilli
Utawalu Kutakachi kiti El Sagrario kitilli, Imantag kitilli, Quiroga kitilli, San Phransisku kitilli
Karanki Utawalu kiti San Juan de Ilumán kitilli
Kayampi Utawalu kiti González Suárez kitilli, San Pablo kitilli
Utawalu Utawalu kiti Utawalu kitilli, El Jordán kitilli, Eugenio Espejo kitilli (Calpaquí kitilli), San Juan de Ilumán kitilli, San Luis kitilli, San Rafael kitilli, Miguel Egas Cabezas kitilli (Peguche kitilli), González Suárez kitilli, San José de Quichinche kitilli, San Pablo kitilli
Karanki Pimampiru kiti Mariano Acosta kitilli, San Francisco de Sigsipamba kitilli
Kayampi Pimampiru kiti Pimampiru kitilli, Chuga kitilli, Mariano Acosta kitilli, San Francisco de Sigsipamba kitilli

Kañar marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Kañari Asuwi kiti Pindilig kitilli, Rivera kitilli, Taday kitilli
Kañari Biblián kiti Biblián kitilli, Nazon kitilli,
San Francisco de Sageo kitilli, Turupampa kitilli
Kañari Kañar kiti Kañar kitilli, Chuntamarka kitilli,
Churukupti kitilli, General Morales kitilli,
Wallituru kitilli, Honorato Vásquez kitilli,
Inkapirqa kitilli, Juncal kitilli,
San Antonio kitilli, Zhud kitilli
Kañari Tampu kiti Tampu kitilli
Kañari Déleg kiti Déleg kitilli
Kañari Suskal kiti Suskal kitilli

Kutupaksi marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Pansaliyu Latakunka kiti Eloy Alfaro kitilli, Ignacio Flores kitilli, Juan Montalvo kitilli, Buena Ventura kitilli, Alaki kitilli, Belizario Quevedo kitilli, Waytakama kitilli, Urin Husiwanku kitilli, Mulalu kitilli, 11 Ayamarkapi kitilli, Puwalu kitilli, San Juan Pastukalli kitilli, Tanikuchi kitilli, Tuwakasu kitilli
Pansaliyu La Maná kiti La Maná kitilli, Wasanka kitilli, Pukayaku kitilli
Pansaliyu Panwa kiti Sunqu kitilli, Muraspunku kitilli, Pinllupata kitilli, Ramón Campaña kitilli
Pansaliyu Puhili kiti Puhili kitilli, Ankamarka kitilli, Wankahi kitilli, La Victoria kitilli, Pilalu kitilli, Tinku kitilli, Sumpawa kitilli
Pansaliyu Salcedo kiti San Miguel kitilli, A. José Holguín kitilli, Kusupampa kitilli, Mulalillu kitilli, Mullikintil kitilli, Pansaliyu kitilli
Pansaliyu Sakisili kiti Sakisili kitilli, Kanchawa kitilli, Chantilin kitilli, Quchapampa kitilli
Pansaliyu Sikchus kiti Sikchus kitilli, Chukchilan kitilli, Isiwili kitilli, Pampas kitilli, Rawrashkakaspi kitilli

Loja marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Sarakuru Loja kiti San Lukas kitilli
Sarakuru Sarakuru kiti Sarakuru kitilli, Tenta kitilli, Paraiso de Celén kitilli, San Antonio de Cumbe kitilli, El Tablón kitilli, Llusapata kitilli, San Pablo de Tenta kitilli, Selva Alegre kitilli, Urdaneta kitilli

Napu marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Napuruna Archidona kiti Cotundom kitilli, Ushpayaku kitilli
Napuruna Carlos Julio Arosemena Tola kiti Carlos Julio Arosemena Tola kitilli
Kayampi El Chaco kiti Uyakachi kitilli
Napuruna Quijos kiti Papallahta kitilli
Napuruna Tena kiti Tena kitilli, Ahuano kitilli, Carlos Julio Aresemena Tola kitilli, Chuntapunta kitilli, Pano kitilli, Puerto Misahuallí kitilli, Puerto Napo kitilli, Talag kitilli

Orellana marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Napuruna Francisco de Orellana kiti Puerto San Francisco de Orellana kitilli, Dayuma kitilli, Taracoa kitilli, El Edén kitilli, García Moreno kitilli, Nuevo Paraíso kitilli, San José de Guayusa kitilli, San Luis de Armenia kitilli
Napuruna Awariku kiti Nuevo Rocafuerte kitilli, Capitán Augusto Rivadeneira kitilli, Santa María de Huiririma kitilli, Tiputini kitilli
Napuruna Joya de los Sachas kiti Joya de los Sachas kitilli, Pompiya kitilli, San Carlos kitilli, San Sebastián del Coca kitilli
Napuruna Luritu kiti Luritu kitilli, Ávila kitilli, Puerto Murialdo kitilli, San José de Payamino kitilli, San José de Dahuano kitilli

Pastasa marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Pastasa Pastasa kiti Puyu kitilli, Canelos kitilli, 10 de Agosto kitilli, Fátima kitilli, Montalvo kitilli, Corrientes mayu kitilli, Sarayaku kitilli, Tarqui kitilli, Teniente Hugo Ortiz kitilli, Veracruz kitilli
Pastasa Mera kiti Mera kitilli, Madre Tierra kitilli
Pastasa Santa Clara kiti Santa Clara kitilli
Pastasa Arajuno kiti Arajuno kitilli, Kuraray kitilli

Pichincha marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Karapunku kitillipi Kichwa runakunam
Runa llaqta Kiti Kitilli
Kayampi Kayampi kiti Ayura kitilli, Juan Montalvo kitilli, Ascázubi kitilli, Cangahua kitilli, Olmedo kitilli, Otón kitilli, Santa Rosa de Cusubamba kitilli
Kayampi Kitu kiti Chiqa kitilli
Kitu Kara Kitu kiti Nono kitilli, Pifo kitilli, Píntag kitilli, Tumbaco kitilli, Pomasqui kitilli, Karapunku kitilli, Zámbiza kitilli
Kitu Kara Mejía kiti Machachi kitilli, Aloag kitilli, Aloasí kitilli, Cutuglahua kitilli, Chawpi kitilli, Tampillu kitilli, Manuel Cornejo kitilli, Uyumpichu kitilli
Kayampi Pedro Moncayo kiti Tabacundo kitilli, La Esperanza kitilli, Toacachi kitilli, Malchinguí kitilli, Tupigachi kitilli

Sukumpiyu marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Napuruna P'uchqu qucha kiti Musuq Loja kitilli, El Eno kitilli, Pacayacu kitilli, Jambelí kitilli, Santa Cecilia kitilli
Napuruna Gonzalo Pizarro kiti Gonzalo Pizarro kitilli
Napuruna Putumayu kiti Puerto del Carmen kitilli, Palma Roja kitilli
Napuruna Shushufindi kiti Limoncocha kitilli, Pañaqucha kitilli, San Roque kitilli
Napuruna Cascales kiti El Dorado de Cascales kitilli, Santa Rosa de Sucumbíos kitilli
Napuruna Cuyabeno kiti Cuyabeno kitilli, Tarapoa kitilli

Tunqurawra marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Chibuleo Ampatu kiti Juan Benigno Vela kitilli
Tunqurawra Kichwa Ampatu kiti Quisapincha kitilli, Wachi Luritu kitilli, Ampatillu kitilli, Augusto N. Martínez kitilli, Constantino Fernández kitilli, Juan Benigno Vela kitilli, Pasa kitilli, Picaihua kitilli, Pilagüín kitilli, San Bartolomé kitilli, San Fernando kitilli, Santa Rosa kitilli
Tunqurawra Kichwa Mocha kiti Mocha kitilli, Pinguilí kitilli
Tunqurawra Kichwa Patate kiti Patate kitilli, El Triunfo kitilli, Los Andes kitilli, Sucres kitilli
Tunqurawra Kichwa Pelileo kiti Chiquicha kitilli, Rusaryu kitilli, García Moreno kitilli
Salasaka Pelileo kiti García Moreno kitilli, Salasaka kitilli
Tunqurawra Kichwa Píllaro kiti San Andrés kitilli, San José de Poaló kitilli, San Miguelito kitilli
Tunqurawra Kichwa Qiru kiti Qiru kitilli, Rumipampa kitilli, Yanayaku kitilli
Tunqurawra Kichwa Tisaleo kiti Tisaleo kitilli

Zamora Chinchipe marka[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Kiti Kitilli
Sarakuru Zamora kiti Guadalupe kitilli, Imbana kitilli
Sarakuru Nangaritza kiti Guayzimi kitilli, Zurmi kitilli
Sarakuru Yakuampi kiti 28 de Mayo kitilli, La Paz kitilli, Tutupali kitilli
Sarakuru Yantzaza kiti Yantzaza kitilli

Kulumbyapi Kichwa runa llaqtakuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Piruwpi Kichwa runa llaqtakuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Runa llaqta Suyu Pruwinsya Distritu
Qhichwa Pastasa-Tigre Luritu suyu Datem del Marañón pruwinsya Barranca distritu, Pastasa distritu
Qhichwa Pastasa-Tigre Luritu suyu Luritu pruwinsya Tigre distritu, Trompeteros distritu
Napuruna Luritu suyu Maynas pruwinsya Ikitus distritu, Mazán distritu, Napu distritu, Putumayu distritu, Torres Causana distritu,
Napuruna Mayutata suyu Tampupata pruwinsya Las Piedras distritu
Llakwash San Martin suyu Sumaq qhaway pruwinsya San Pablo distritu
Llakwash San Martin suyu Qurisapa pruwinsya Agua Blanca distritu, San José de Sisa distritu, San Martin distritu
Llakwash San Martin suyu Wallaqa pruwinsya Alto Saposoa distritu, Pisquyaku distritu
Llakwash San Martin suyu Lamas pruwinsya Caynarachi distritu, Cuñumbuqui distritu, Lamas distritu, Pinto Recodo distritu, Rumisapa distritu, San Roque de Cumbaza distritu, Shanao distritu, Tabalosos distritu, Zapatero distritu
Llakwash San Martin suyu Pikuta pruwinsya Shamboyacu distritu
Llakwash San Martin suyu San Martin pruwinsya Chazuta distritu, Shapaja distritu
Llakwash San Martin suyu Tukachi pruwinsya Shunti distritu, Uchisa distritu

Indihina tantanakuykuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Iñi[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Pukyukuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

  1. (es)ANTECEDENTES DE LOS PUEBLOS DE LA NACIONALIDAD KICHWA, Ikwadorpak Ministerio de Educación
  2. (es) Población indígena y afroecuatoriana en Ecuador: Diagnóstico sociodemográfico a partir del censo de 2001, p. 88
  3. Nacionalidad Kichwa Amazonia
  4. www.codenpe.gov.ec/ Kichwa runakunamanta (kastilla simipi)
  5. www.peruecologico.com.pe / Qhichwa Pastasa-Tigre (kastilla simipi)
  6. www.peruecologico.com.pe / Napuruna
  7. www.peruecologico.com.pe/ Quechua Lamista / Llakwash runakuna (kastilla simipi)

Hawa t'inkikuna[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Wallqanqa (Ikwadur) Ikwadurpi runa llaqtakuna Unancha (Ikwadur)
Indihina runa llaqtakuna: Achuar · A'i Kofán · Awá · Chachi · Épera · Kichwa runa · Sapara · Sekoya · Shiwiar · Shuwar · Siona · Tsa'chila · Waorani ·
Kichwa runa llaqtakuna: Chibuleo · Karanki · Kayampi · Kañari · Kichwa runa · Kitu Kara · Natabuela · Utawalu · Panzaleo · Puruha · Salasaka · Sarakuru · Tunkurawa Kichwa runa · Waranka · Amarumayu sach'a-sach'a suyup Kichwa runan: Napuruna · Pastasa runa
Huk indihina runa llaqta: Manta-Wankawillka-Puna
Wallqanqa (Piruw) Piruw suyupi runa llaqtakuna Unancha (Piruw)
Qhichwa rimaq runa llaqtakuna: Qhichwa runa · Chanka runa · Inka · K'ana runa · Qanchi runa · Q'irus · Wanka · Kichwa runa: Llakwash · Napuruna · Piruwanu Pastasa runa
Amarumayu sach'a-sach'a suyupi runa llaqtakuna: Qhichwa runa: Llakwash, Napuruna, Qhichwa Pastasa-Tigre · Arawak rimaq runa llaqtakuna: Amuesha, Ashaninka, Kulina, Chamikuru, Machiqinqa, Nomatsiguenga, Piru · Hiwaru rimaq runa llaqtakuna: Achual, Awahun, Kandoshi, Wampisa, Shuwar · Pano rimaq runa llaqtakuna: Amawaka, Kapanawa, Kashibo-Kakataibo, Kashinawa, Isqunawa, Mayo-Pisabo, Mayuruna, Yura (Nawa), Sharanawa, Shipibu-Qunibu, Yaminawa · Tupi-Waraniyi rimaq runa llaqtakuna: Kukama-Kukamilla · Kawapana rimaq runa llaqtakuna: Chayawita, Jebero · Manaraq allinchurasqa: Tawshiru, Tikuna, Urarina · Peba-Yagua rimaq runa llaqtakuna: Yagua · Witoto rimaq runa llaqtakuna: Bora, Witoto, Okaina · Harakmbet rimaq runa llaqtakuna: Amarakaeri · Takanu rimaq runa llaqtakuna: Ese' Ejja · Tukanu rimaq runa llaqtakuna: Payawa, Siquya · Sapara rimaq runa llaqtakuna: Sapara: Arabela, Ikitu
Hukkuna indihina runa llaqtakuna: Aymara runa · Uru runa
Mawk'a runa llaqtakuna: Chachapuya · Chimu · Inka · Muchik · Wari
"https://qu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kichwa_runa&oldid=668530" p'anqamanta chaskisqa (Wikipedia, Qhichwa / Quechua)